Nu corona op zijn einde loopt en de oorlog in Oekraïne onze aandacht vraagt, is het toch nuttig even terug te kijken en ons met name af te vragen: wat zagen we nu? En wat is dat toch met die oversterfte. Het is wel velen opgevallen dat er toch wel veel overlijdens zijn, maar is er echt iets aan de hand? In dit artikel proberen we antwoorden te vinden, maar er komen juist meer vragen, oversterfte Covid-19 wordt een mysterie.
Een blog van Herman Steigstra, Anton Theunissen en Jillis Kriek
Lees volledig artikel: Het mysterie oversterfte
We hebben twee jaar intensief naar de corona epidemie gekeken en we dachten alles wel zo’n beetje te begrijpen. Golven kwamen en golven gingen. Immuniteit bouwde op, varianten kwamen. Er overleden mensen aan corona. Vaccins kwamen, leken groot effect te hebben, maar dat viel uiteindelijk toch tegen.
Het verloop dat we nu zien, wordt inmiddels niet helemaal meer begrepen. Een extra bult, er is oversterfte, maar is er iets dat we gemist hebben? Ja dat is er en niet zo’n beetje ook! Eerst even de cliffhanger.
Cliffhanger
Bij de eerste golf overleden ongeveer 8900 mensen aan corona. Dat wil zeggen, er zijn er rond de 6200 officieel gemeld, maar als we de oversterfte bekijken (komen we op terug) dan komen we op een flink hoger getal. Begrijpelijk, want niet iedereen die aan corona overleed, kreeg ook daadwerkelijk deze diagnose.
Maar laten we eens kijken naar de laatste golf van 2021. Toen kwam de Delta variant. Er overleden in de laatste twee maanden van 2021 officieel 3200 mensen aan corona. Maar als we kijken naar oversterfte, dan was dat aantal maar liefst meer dan 11.000, bijna 4 keer zoveel. Hoe kan dat? We hadden adequate maatregelen, we hadden 85% van de bevolking gevaccineerd, we hadden Coronatoegangsbewijzen, voorlichting, quarantaine. En toch meer doden dan de eerste golf en het ergste was: Nederland heeft het gemist. Nederland zag het niet.
Het hele plaatje
Om het te kunnen begrijpen, laten we eerst het hele plaatje van de afgelopen ruim vier jaar zien.
We zien als belangrijkste lijn in deze grafiek de oversterfte vanaf januari 2018, de blauwe lijn. Oversterfte is het aantal mensen dat per week overlijdt ten opzichte van het door het CBS verwachte aantal.
Als eerste valt natuurlijk de piek op in maart 2018, toen er een Influenza type B epidemie heerste. Daar zijn ongeveer 9400 mensen meer overleden dan gemiddeld (en dus ook meer dan in de eerste corona golf). We zouden kunnen zeggen dat de Influenza-epidemie de oorzaak van het overlijden is geweest.
Ook zien we daarna een negatieve golf, ondersterfte, wat verklaard kan worden door het overlijden van kwetsbaren die anders later aan een onderliggend lijden zouden zijn overleden. Als we de som van oversterfte en ondersterfte nemen, dan komen we op vrijwel nul uit. Dat is anders als er niet alleen ouderen overlijden.
In 2019 was er geen griep, dus is er in dat seizoen alleen ondersterfte als gevolg van de eerdere oversterfte en geen overlijdens aan griep die er anders wel zouden zijn geweest.
Ook in 2020 zien we dat in eerste instantie gebeuren, ondersterfte t/m februari 2020. Dan komt “De Eerste Golf” met 8900 overlijdens.
Hittegolf
In de zomer van 2020 gebeurde er iets opmerkelijks. Er was een hittegolf die 3 weken duurde (ongeveer van 31 juli tot 21 augustus). Het is bekend dat er dan veel ouderen bezwijken en dat zien we dan in de cijfers terug als een piek in de oversterfte. Laten we dit stukje eens uitvergroten:
Omdat we kwamen vanuit een situatie met ondersterfte, is het lastig om exact te berekenen hoeveel mensen er aan zijn overleden, maar 1000-1500 lijkt een redelijke schatting. De meesten overleden na enkele weken.
Opmerkelijk is dat het aantal overlijdens met corona ook stijgt en weer daalt. Er zijn in die weken “slechts” 70 personen met corona overleden, 15-20 maal zo weinig dus. Omdat het patroon vrijwel exact hetzelfde is als de oversterfte, lijkt de veronderstelling dat het hier mede gaat om mensen die aan de hitte bezweken zijn en tevens een positieve PCR test hadden voor SARS-CoV-2, voor de hand te liggen. Vanaf september gaan ziekenhuisopnames, overlijdens met covid en oversterfte weer gelijk op.
Het begin van de hittegolf viel vrijwel samen met het Offerfeest (30 juli – 3 augustus 2020). De kleine bult in het aantal ziekenhuisopnames werd destijds dan ook toegeschreven aan dat Offerfeest, maar we zien in deze grafiek dat het veel aannemelijker is dat de hittegolf ervoor verantwoordelijk was. Immers, als er tijdens de offerfeesten extra besmettingen zouden zijn geweest, zou dat bij een R-waarde die begin juli al tot 1,15 was gestegen alleen maar tot een verdere stijging van besmettingen hebben geleid, niet tot de daling tot 0,8 twee weken na het feest. Het waren dus positieve testen die niet voortkwamen uit de groei van de epidemie.
Vaccinatie
Eind januari 2021 is begonnen met vaccinatie, eerst bij de ouderen en kwetsbaren en gedurende de maanden daarna de steeds jongeren. Vaccinatie beschermt vooral tegen ernstig ziek worden en overlijden. Door de komst van de Alpha variant bleven de ziekenhuisopnamecijfers nog rond de 200 zitten, maar het aantal overlijdens door covid daalde fors, evenals de oversterfte cijfers. Dat is waar je op hoopt en wat je ook verwacht. We begrijpen ook nog steeds wat we waarnemen.
Oversterfte
Vanaf juli 2021 wordt alles anders. Tot dan toe was oversterfte helemaal verklaarbaar vanuit de corona cijfers, afgezien dan van de hittegolf, die zijn eigen slachtoffers met zich meebracht. Laten we dat deel vanaf juli 2021 eerst eens uitvergroten:
Als eerste valt op dat midden in de zomer het aantal ziekenhuisopnames opeens stijgt. Dat is toe te schrijven aan wat wij de Bonusbult hebben genoemd (“Dansen met Jansen”) en voor ongeveer een miljoen besmettingen onder jongeren heeft gezorgd. Omdat het virus zich hierdoor voornamelijk onder jongeren verspreidde, bleef het aantal ziekenhuisopnames beperkt. Ook het aantal overlijdens door corona bleef daardoor laag.
Maar wat wel opvallend is, dat is dat de oversterfte 10 maal zo hoog is als het daadwerkelijke aantal overlijdens met en zeker niet allemaal door covid. Naar de oorzaak zullen we moeten gissen, omdat de doodsoorzaken niet openbaar worden gemaakt. Oversterfte is in absolute zin niet zo heel betrouwbaar, maar toch.
Als we toch een oorzaak moeten bedenken, zou het de aantasting van het immuunsysteem door de vaccinaties kunnen zijn, maar ook sociale aspecten of uitgestelde zorg komen in aanmerking. Covid zelf is vrijwel uitgesloten, want die cijfers hebben we redelijk in beeld. Het feit dat er nog wel steeds een relatie is tussen overlijden aan covid en oversterfte, zou pleiten voor aantasting van het immuunsysteem. Dat uitgestelde zorg hierin slechts een kleine rol kan hebben gespeeld is inmiddels overtuigend aangetoond.
Vanaf oktober wordt het nog spannender, want dan zien we het aantal ziekenhuisopnames weer flink stijgen door de komst van de Delta variant. Die was er eigenlijk al sinds juli, maar omdat het zomer was, kreeg het virus nog weinig vat op ons, vanaf de herfst dus wel.
Wat als eerste opvalt is dat er maar half zo veel overlijdens zijn als je zou verwachten op grond van het aantal ziekenhuisopnames. Minder ziekmakend? Opgebouwde immuniteit? Werking van het vaccin? Zou kunnen. Maar wat dan ook opvalt is dat de oversterfte juist wel fors toeneemt met het aantal ziekenhuisopnames. Bijna driemaal zoveel oversterfte als mensen die zijn overleden aan corona. De vraag is gerechtvaardigd of de ziekenhuisopnames wel vanwege Covid waren.
En om wat cijfers over de tweede helft van 2021 te noemen:
- Het totaalaantal overledenen aan corona was 3.185 (vastgesteld met PCR test)
- Oversterfte was 11.216
- Er zijn tijdens deze golf bijna 1,5 maal zoveel mensen overleden als in de hele eerste golf.
Er was inmiddels een vaccinatiegraad van 85%, 3G beleid, mondkapjes, sluiting horeca, quarantaine voorschriften etc. En ondanks dat een golf die groter was dan aan het begin van de epidemie.
Het geven van een verklaring is speculatie, maar wat we wel zien is dat in die tijd het Rhinovirus voor veel klachten zorgde (bron: RIVM). Of die ook voor zoveel overlijdens hebben gezorgd, is de grote vraag natuurlijk.
Het is zeer opvallend dat er drie maal zoveel mensen zijn overleden tijdens deze periode met vaccinaties als de periode zonder de vaccinaties. Waar is de werkzaamheid van de vaccins dan op dat vlak? Ook zou een door vaccinatie verminderde weerbaarheid voor virussen dus een rol kunnen spelen, maar door de gebrekkige data en het blindstaren op de coronatesten in plaats van naar het hele spectrum aan virussen te kijken zoals we gewend waren, is hier nu weinig over te zeggen.
De uitsmijter
Tot 2022 leek er nog steeds een relatie te zijn tussen het krijgen van Covid-19 en oversterfte. De relatie staat onder spanning, maar toch… Inmiddels is er een nieuw beeld ontstaan, dat we niet meer kunnen verklaren met covid besmettingen. Sinds 2022 is de Omikron variant dominant in de hele wereld en zorgt voor een veel milder ziektebeeld, daarover is al veel geschreven.
We zagen zoals verwacht in januari het aantal besmettingen fors stijgen tot bijna 100.000 positieve PCR testen per dag. We hebben destijds een prognose gemaakt wat het verloop zou zijn en de verwachting was dat eind februari de Omikron epidemie grotendeels zijn einde zou vinden.
Hoe groot was de verrassing dat in maart de cijfers toch weer gingen stijgen. Speculaties alom, die allen waar zouden kunnen zijn. Een nieuwe variant (na BA.1 en BA.2 de XE), het uitgewerkt raken van de vaccins. Maar de piek in maart was te afgetekend om een plausibele verklaring te kunnen zijn.
Inmiddels lijkt de verklaring voor de plotseling stijgende kans op het krijgen van Covid-19 uit een andere hoek te komen. De oversterfte die veel sneller stijgt! Dat beeld hebben we ook gezien tijdens de hittegolf in 2020. Die golf begint zich nu scherp af te tekenen en wordt ondersteund door de grafiek van het “RIVM: Griepachtige klachten”.
We zien hier (de rode lijn) dat vanaf week 8 het aantal meldingen van griepachtige klachten sterk aan het stijgen is. Als we in gedachten deze rode lijn leggen op de oversterftelijn (die loopt tot week 14), dan is de overeenkomst verbluffend. Ook zien we dat de lijn in de weken 40-50 overeenkomt met de oversterfte in die weken. Het heeft er dus alle schijn van, dat de oversterfte nu en eind 2021 aan andere virussen was toe te schrijven. Deze RIVM grafiek laat zien welke virussen er op enig moment actief waren:
De CBS cijfers voor sterfte die de basis vormen voor onze oversterfte berekeningen, lopen altijd een aantal weken achter op de sterftecijfers zelf en afgelopen week (voor week 15) zelfs helemaal geen nieuwe cijfers. We zullen dus nog enige tijd geduld moeten opbrengen voordat we hierover meer definitieve uitspraken kunnen doen.
Door deze achterstand en het steile verloop van de klachtenlijn, heeft het er alle schijn van dat de oversterfte nog wel flink door zal stijgen en mogelijk de eerste coronagolf naar de kroon zal stijgen. Het aanbreken van vochtiger, warmer weer in mei zal de golf stoppen.
We mogen blij zijn dat het RIVM deze influenza golven heeft gemist en niet is overgegaan tot het advies om weer beperkende maatregelen, vaccinatie of schoolsluiting te adviseren. Dit keer wordt er kennelijk voor gekozen om de natuur het werk te laten doen.
Conclusies
De corona pandemie valt eigenlijk uiteen in twee delen: de periode voor de vaccinatie en die daarna. Tot begin 2021 gedraagt de SARS-CoV-2 epidemie zich volgens het boekje. Daarna zijn de gedragingen steeds lastiger te verklaren. Aan de hand van de oversterftecijfers zijn er vanaf eind 2021 nog twee golven waar te nemen. Beide worden bijgeschreven op het conto “Covid-19”, maar hebben waarschijnlijk een geheel andere achtergrond.
In november een golf die een omvang had bijna anderhalf maal die van de eerste Covid-19 golf.
Nederland zag het niet! Omdat we het niet hebben gemeten, we keken met PCR alleen naar SARS-CoV-2 en we zagen positieve uitslagen, dus de conclusie was dat er nog steeds gewoon corona was. Als we ook naar alle andere virussen gekeken zouden hebben, zouden we gek van angst geworden zijn.
Maar we leven gewoon door, zoals het hoort. Gelukkig zien we het niet!
De oversterfte van Covid-19 blijft vooralsnog een mysterie. We gaan het zien!
