Al vanaf de vijftiger jaren ging ik op 4 mei met mijn vader naar een oorlogsmonumentje aan de Haarlemmerweg. Ik heb daar belangrijke lessen geleerd voor vandaag en morgen.
Lees volledig artikel: Mijn gedachten over het verleden en heden bij een bijzonder monument
Mijn gedachten over het verleden en heden bij een bijzonder monument
Aan de Haarlemmerweg
In de dagen van de aanloop naar de dodenherdenking werd het bij ons thuis steeds stiller. Dan werd de last van de moord op meer dan 90% van de naaste familieleden van mijn ouders sterk voelbaar. Onder die vermoorde familieleden o.a. mijn grootouders en de eerste partners van mijn beide ouders.
Terwijl mijn ouders, overlevenden van Auschwitz, in hun overlevingsstand van na de oorlog de rest van het jaar vooral met de toekomst en hun nieuwe gezin bezig waren, haalde het verleden hen in de aanloop naar 4 mei ieder jaar weer in. (In de bijzondere documentaire Broertje over de familie van Harry en Mischa de Winter, herken ik veel van mijn ouders en hoe het thuis bij ons was).
Tijdens de twee minuten stilte waren we thuis. Maar eerder die dag ging mijn vader altijd naar een speciale plek op de weg van Amsterdam naar Halfweg. Al op jonge leeftijd nam hij me mee en vertelde onderweg – voor mijn leeftijd aangepaste – bijzondere verhalen in relatie tot die speciale plek.
Piet Elias en Arend Japin
Langs de weg stond er een simpel wit kruis, als op een begraafplaats. Het was de plek waar op 15 december 1944 drie Nederlandse verzetsmensen waren gefusilleerd als represaille voor een aanslag op de spoorbaan die daar vlak langs loopt. Een van die verzetsmensen was de politieagent Piet Elias. Hij had bij zijn verzetsdaden, samen met drie andere politieagenten, intensief met mijn vader samengewerkt.
Een van die vier politie-agenten, Arend Japin, had de oorlog wel overleefd en kwam nog regelmatig bij ons thuis. (Onderin dit artikel treft u het boek met oorlogsherinneringen van mijn vader aan, waaronder ook zijn verzetswerk met Japin en Elias. U kunt het boek desgewenst downloaden).
Lang ben ik met mijn vader op 4 mei naar die plek gegaan aan de Haarlemmerweg.
In 2019 is daar een nieuw monument gekomen, dankzij de inspanningen van de buurt, geconcentreerd rondom de basisschool De Veerkracht.
Vanavond ga ik met mijn gezin naar die plek toe, waar een korte plechtigheid rondom de twee minuten stilte zal zijn.
Mijn vaders oordeel
Zeker op wat latere leeftijd, vertelde mijn vader meer over zijn ervaringen in de oorlog. U kunt een deel ervan dus desgewenst lezen in zijn boek, dat u onderin aantreft. Ook sprak ik met personen met wie hij in de oorlog had samengewerkt en hoorde verhalen van degenen, die hij door zijn moedig gedrag gered had van deportatie naar Duitsland.
Mijn vader sprak daarbij niet louter in termen van goed of kwaad of van wit en zwart. Er waren juist vele schakeringen van grijs. Natuurlijk waren er personen/functionarissen, die alleen maar in termen van heel slecht of heel goed werden besproken en beoordeeld. Die of met volle overgaven meewerkten aan het vernietigen van mensen of met gevaar voor eigen leven juist probeerden mensen te redden. Maar de meesten volgden vooral een koers waarmee ze dachten de minste risico’s te lopen, en deden niets aan het onrecht dat in zulke grote mate rond hen plaatsvond.
Mijn vader was mild voor die tussengroep. Hij was dankbaar voor iedereen die wel wat durfde te doen en hem hielp, maar hij begreep ook wel dat veel mensen geen persoonlijk risico wilden gaan lopen voor mensen die ze niet eens kenden. Half cynisch, half ironisch zei hij wel vaak dat hij na de oorlog van veel meer mensen een onderduikplek aangeboden had gekregen dan in de oorlog…. “Als je toen bij mij was gekomen, dan zou ik je geholpen hebben” zeiden ze dan na de oorlog tegen hem.
Mijn vader had ook goede ervaringen gehad met een aantal Duitsers, waardoor hij ook op dat punt de grijsschakeringen aanhield. Wel wilde hij niet door Duitsland rijden als hij naar Italië op vakantie ging, omdat hij toch bij iedere Duitser boven een bepaalde leeftijd bleef denken “Wat heb jij toen gedaan?”.
Mijn gemengde gevoelens
Door deze voorgeschiedenis heb ik altijd wat gemengde gevoelens bij de Dodenherdenking van 4 mei. Niet zozeer t.a.v. de twee minuten stilte en de plechtigheid op zichzelf. Het herdenken van de kanslozen die vermoord werden en degenen die stierven bij hun strijd voor de vrijheid, dat emotioneert steeds weer. Maar mijn moeite die ik heb, zit bij de toespraken.
Niet van nabestaanden of van jongeren die een toespraak houden. Dat komt meestal wel aan. Maar de moeite die ik heb, is doorgaans bij toespraken van autoriteiten.
Want dan komt het gevoel terug dat ik ook kreeg vanuit de verhalen van mijn vader. Hoe Nederlandse autoriteiten op allerlei niveaus gewoon hun werk bleven doen en daarbij passief, maar ook vaak actief, een rol speelden bij het aanvankelijk langzaam voortschrijdend proces van het verwijderen van de Joden uit de samenleving. Hoe geen van de andere rechters van de Hoge Raad iets deden toen hun voorzitter de Joodse Mr. Visser door de Duitsers in november 1940 werd ontslagen.
Een dergelijk gedrag was ook het geval bij het overgrote deel der burgemeesters, topambtenaren en de leiding van de politie. En dat de Koningin al snel het land had verlaten en tijdens de oorlog vanuit Londen nooit iets over het lot van de Joden over de radio had gezegd, raakte mijn vader zeer.
Helpen aan de fruitstal
Zijn opvatting was dat je van “de gewone man” geen handelingen hoefde te verlangen die henzelf in gevaar zouden brengen. Maar dat was anders bij autoriteiten: Hij had voor de oorlog altijd tegen autoriteiten opgekeken. Mede omdat hij zelf niet eens de lagere school had afgemaakt. Niet omdat hij niet slim genoeg was, maar door de armoede in hun gezin was hij al op 11-jarige leeftijd van school gehaald om zijn ouders te helpen aan hun fruitstal op het Waterlooplein.
Maar als je die belangrijke positie wel bekleedde, als hoogste rechter, als burgemeester, als topambtenaar, als commissaris van politie, dan betekende die positie automatisch dat je onder moeilijke omstandigheden, zoals de oorlog, wel bereid moest zijn om handelend op te treden tegen onrecht. Ook als dit gevaar voor jezelf zou betekenen. Dat is een component, die automatisch komt bij de functie die je bekleedt. Maar aan dat criterium voldeden maar weinigen.
Dus als ik autoriteiten op 4 mei hun toespraken hoor geven dan overvalt mij vaak het gevoel “Maar wat zou jij effectief zelf gedaan hebben tussen ’40 en ’45 als je je huidige positie toen had bekleed?” Zou jij dan moedig zijn geweest of zou jij ook een meeloper zijn geweest?
De lessen naar het heden
Juist bij autoriteiten vind ik het veel belangrijker hoe zij in hun huidige functie opgetreden hebben of optreden als het erop aankomt. Gelukkig bij lange na niet onder de verschrikkelijke omstandigheden zoals die in de oorlogsjaren. Maar dat betekent niet dat er niet bepaalde uitdagingen zijn met herkenbare patronen. Of je dan als autoriteit handelend optreedt louter vanuit de optiek “regels zijn regels”. Ook als je beseft hoeveel schade dat kan veroorzaken bij mensen en/of indruist tegen bepaalde grondregels. Of je alleen dan informeel aan derden meldt dat je ergens niet achter staat, maar vanuit je functie wel meewerkt aan de uitvoering ervan. Omdat het blijven zitten op de plek waar je zit je belangrijkste drijfveer is.
In de afgelopen drie jaar, tijdens de Coronaperiode, herkende ik patronen rondom de autoriteiten die mijn argwaan bevestigden. Het overgrote deel ging zonder enige terughoudendheid mee in het dominante verhaal. En was bereid daarvoor bepaalde principes, die voor 2020 golden, gemakkelijk terzijde te leggen. Maatregelen in te voeren en te handhaven, die we kort daarvoor nog ondenkbaar vonden. En dat alles zonder enige noemenswaardige discussie in ons parlement of de belangrijke media. Want het was immers in het belang van iedereen om het grote gevaar af te wenden, niet waar?
Gelukkig niet met de verschrikkelijke consequenties zoals in de Tweede Wereldoorlog, maar dat is daarmee nog geen reden om er zomaar aan voorbij te gaan.
Processen
Mede dankzij Prof. Mattas Desmet kreeg ik een beter begrip van welke processen er verlopen tijdens zo’n noodsituatie. Het is eigenlijk heel simpel. Als existentiële angst bij grote groepen mensen overheerst dan is men tot heel veel bereid. Ook tot optreden, dat men kort daarvoor nog voor onmogelijk gehouden zou hebben. De autoriteiten komen met maatregelen, waarvan zij denken/stellen, dat daarmee het gevaar vermindert. De burgers conformeren zich aan die maatregelen, ook als deze bepaalde grondrechten aantasten, omdat ze denken dat zij zelf of hun geliefden daarmee veiliger zijn. Iedereen die een ander geluid laat horen wordt genegeerd/vernederd of erger.
Zowel de experts als de bevolking zijn onder invloed van een soort collectieve hypnose, die gevoed wordt door die angst. En men is tot heel veel bereid om die angst af te wenden.
Het is dat model dat in extremo is doorgevoerd door het nationaal-socialisme, dat leidde tot de industriële uitmoording van Untermenschen als de Joden en nog groepen anderen. Waarbij een klein deel van de bevolking er een actieve rol bij speelde en een groot deel van de bevolking een passieve rol bij speelde. Zij hielpen immers dat grote gevaar te elimineren.
Angst
Maar we kunnen ook zien dat de laatste jaren bij andere grote dossiers inmiddels via het uitspelen van de kaart “existentiele angst” de waarde van feiten, overleg, debat, discussie en het sluiten van compromissen, naar de achtergrond wordt verdrongen. Daarmee dreigen we veel van de verworvenheden, die we de afgelopen 75 jaar hebben opgebouwd, weer kwijt te raken.
Ik hoop dat juist de autoriteiten van nu, indachtig de geschiedenis, beseffen wat hun verantwoordelijkheid is en dat zij niet louter met mooie toespraken het verleden en de gevallenen eren, maar dat juist doen met hun optreden bij de uitdagingen van nu en morgen. Ik vrees echter dat velen niet aan deze functie-eis zullen voldoen.
Dit zijn de oorlogsmemoires van mijn vader. Klik onderin om te downloaden:
U heeft zojuist gelezen: Mijn gedachten over het verleden en heden bij een bijzonder monument.
Volg Maurice de Hond op Twitter | Facebook | LinkedIn | YouTube.
Deze website opereert dankzij de financiële steun van de bezoekers en kent geen paywall of adverteerder. Klik hier als u een (kleine) donatie wilt geven. Onze dank is groot.
