Hoe religie in Nederland terugkeerde, deel 1

De rol van religie

Ik groeide op in de nadagen van de verzuilde Nederlandse samenleving. De drie grootste zuilen waren de Katholieken, Protestanten en Socialisten. Er was sprake van eigen politieke partijen, eigen kranten/omroepen, eigen scholen, eigen sportclubs. Hoewel men elkaar wel (eens) tegenkwam waren de meeste activiteiten binnen de eigen zuil.  Vaak zette men zich af tegen de andere zuilen. Huwelijkspartners kwamen doorgaans ook uit de eigen zuil.

Onder invloed van de volwassen wordende generatie die in en na de oorlog geboren is, begon het proces van ontzuiling rond 1960. Bij de volkstelling van 1960 gaf nog 82% op een religie te hebben. Ruim 40% beschouwde zich Katholiek en iets minder dan 40% Protestant. Daarna ging dat gestaag dalen en beschouwt inmiddels ruim 15% zich Katholiek en iets minder dan dit percentage zich Protestant. (6% Islam).

Die grote daling ging gepaard met het geleidelijk in elkaar schrompelen van die voorheen zo robuuste zuilen (hoewel diverse overblijfselen nog herkenbaar zijn).

Maar de verzuiling is teruggekeerd in Nederland en vertoont vergelijkbare trekken als die van 100 jaar geleden, met een nieuwe verschijningsvorm van religie als basis.

Kenmerk van religie

Toen ik tijdens mijn studie onderwijs in de culturele antropologie kreeg, met daarbij ook beschrijvingen van inheemse stammen in verre gebieden, was het opvallend hoe bij al die volken religie een dominante rol speelde. Hoewel de invulling onderling sterk verschilde waren er opvallende gemeenschappelijke kenmerken: regels en rituelen om met onzekerheden als dood en gevaren om te gaan/ zoveel mogelijk af te wenden. Men onderhield een vorm van relatie met de God of Goden en binnen de samenleving waren er personen die een soort intermediair waren tussen de mensen en de God/Goden. Zij wisten wat de God/Goden wilden en spraken de mensen daarop aan. Een belangrijke rol daarbij speelde daarbij de angst die de mensen hadden als ze op dat moment of na hun dood niet deden wat van hen verwacht werd en hoe men via strakke rituelen dat gevaar afwendde.

Hoewel de grote wereldreligies inmiddels wel wat zijn geëvolueerd ten opzichte van de primitievere startpositie van duizenden jaren geleden, vertonen ze in essentie ook deze kenmerken.

Het fijne van de ontwikkeling van ontzuiling, zoals ik die ook in de praktijk heb meegemaakt (ik ben geboren in 1947), is dat veel van het dwingend karakter die vanuit de zuilen uitging, verdween en dat bij de sociale contacten steeds minder een rol speelde tot welke zuil je behoorde.

Dat is echter ingrijpend veranderd. Want de verzuilde samenleving is weer terug en aan de basis liggen processen die sterk lijken op hoe dat destijds met religie ging.

2020

In de periode van de sterke verzuiling hadden de mensen binnen een zuil over veel onderwerpen vergelijkbare opvattingen. Zeker als het culturele of ethische aspecten betrof. En er werden daarover weinig discussies gevoerd tussen vertegenwoordigers van de verschillende zuilen. Het betrof immers een geloof en niet een mening.

Het fijne van de ontzuilde tijd was dat over heel veel onderwerpen gediscussieerd kon worden en dat veel meningen niet vooraf vastlagen en men ook van mening kon veranderen. Binnen de media, die door heel veel mensen werden gevolgd (televisie, radio, dagbladen) kwam men dat scala aan meningen tegen. En met regelmaat ook debatten en confrontaties waarvan de kijker/lezer de onderbouwing vernam van de verschillende posities.

Meerdere auteurs in de afgelopen 25 jaar beschreven dat proces van het sterk afnemen van de rol van God bij de moderne mens en de verminderde rol van religie in de samenleving en de nieuwe zoektocht naar gemeenschappelijkheid. Historisch gezien was het zeker opmerkelijk, omdat, zoals ik al aangaf, religie een universele behoefte lijkt van de mens: “hoe een vorm van controle te krijgen over onzekerheid en gevaar”.

Tegelijkertijd zagen we ook dat de wijze waarop mensen zich organiseerden binnen de politiek ingrijpend veranderde. Dat hing sterk samen met het sterk gestegen opleidingsniveau en de ingrijpende verandering van het soort werk dat verricht werd. Uit de Volkstelling van 1960 is op te maken dat slechts 13% van de Nederlanders op dat moment een opleidingsniveau had van (M)ulo of meer. Het overgrote deel van de werkenden toen kan worden omschreven als “arbeiders”.

En toen werd het 2020. In maart 2020 werd de grootste naoorlogse crisis afgekondigd. Alarmfase 1 waarbij men de indruk kreeg dat als men de nieuwe ziekte kreeg een forse kans had om dood te gaan. En er werden maatregelen genomen, die kort daarvoor nog onvoorstelbaar waren. Lockdowns, verbieden van allerlei bijeenkomsten en activiteiten, scholen dicht, afstand tot elkaar houden, etc. etc. De onzichtbare vijand kon overal zijn en mensen die zich niet hielden aan de voorschriften, brachten het leven van anderen in gevaar.

Religievorm

Wat zich voltrok had alle kenmerken van een religie. Er was een groot gevaar, dat angst en onzekerheid creëerde. Er waren bepaalde rituelen die, als je ze volgde, de gevaren konden afweren en er waren functionarissen die uitstraalden te weten hoe je dat kon doen (bij kerken gekscherend het grondpersoneel van God genoemd).

Daarnaast was er, net zoals binnen orthodoxe kerkgenootschappen, geen ruimte voor een ander geluid. Mocht je wel een tegengeluid uiten dan werd je als ketter beschouwd en de kerk uitgegooid.

Ook in de media werd amper ruimte gegeven aan een tegengeluid. We waren immers collectief in oorlog met een gevaarlijke vijand en dan is er geen ruimte voor twijfel of geluiden, die sommigen binnen die nieuwe kerk zouden laten twijfelen. Want als dat gebeurde, zou het immers anderen in gevaar kunnen brengen. Alleen via nieuwe media, die gebruik konden maken van internet, was er echt ruimte voor een ander geluid.

Terwijl de wetenschappelijke basis voor veel van wat er gebeurde nogal zwak was (om het zacht uit te drukken) werd dat door de stellige uitingen van experts verborgen gehouden. Ook zij stelden zich volledig ten dienste van het collectief afwenden van dat grote gevaar (om welke reden dan ook). En deskundigen die daar vraagtekens bij hadden, hielden zich vooral stil, omdat zij wisten en zagen dat als men zich wel in het openbaar uitte, dat grote persoonlijke consequenties zou hebben.

Na twee jaar werden de maatregelen beëindigd, maar het lijkt erop dat de weinigen, en zeker niet bij de verantwoordelijke personen, vinden dat ze in die periode beter anders hadden kunnen handelen. Noch bij de politici, noch bij de experts, noch bij de media zie je een echte behoefte om te evalueren wat er nu echt gebeurd is en de eigen rol daarbij.

Vergelijkbare processen

Eenzelfde proces, maar wat geleidelijker, zien we bij de ontwikkelingen rondom het klimaat en de oorlog in OekraÏne. Ook daar speelt het inspelen op angst een grote rol. En worden bepaalde handelingen gezien als een manier om het gevoel te krijgen dat men iets kan doen om de dreiging af te wenden. Het beperken van de CO2-uitstoot wordt gezien als een manier om de gevaren te verminderen/af te wenden. En het verhogen van de defensie-uitgaven en de steun aan Oekraïne om de dreiging uit het Oosten te verminderen.

En ook daar zien we hoe weinig ruimte er is voor een ander geluid dan het dominante. Alles wat gemeld wordt lijkt ten dienste te staan van het dominante verhaal. Echt ruimte voor debat en bespreking van het werk van deskundigen die andere conclusies trekken, wordt niet gegeven. Niet alleen worden die geluiden genegeerd, maar vaak ook worden die geluiden, en de personen die deze geluiden maken, gediskwalificeerd.

Ook dat heeft alle verschijningsvormen van een orthodoxe religie die de macht heeft en veel van de communicatie en de besluitvorming over dit onderwerp beheerst.

Sterke polarisatie

Ondertussen zien we in de samenleving over – andere – belangrijke maatschappelijke onderwerpen een steeds sterkere polarisatie. Die sterk samenhangt met de processen die ik al beschreven heb in de samenleving, vooral onder invloed van de technologie, waarbij het werk sterk van karakter is veranderd. En dat via sociale media vele nieuwe vormen van groepsvorming zijn ontstaan, waarbij men over steeds meer informatiebronnen beschikt.

Gecombineerd met de vermelde ontwikkelingen op het vlak van Corona, Klimaat en oorlog, zien we daarbij ook het proces van een groepsvorming waarbij mensen over veel onderwerpen gemeenschappelijke opvattingen hebben. Nieuwe zuilen die zich gevormd hebben met vergelijkbare patronen als vroeger: orthodoxie, geen debat, verkettering, uitstoting.

Processen die ook samenwerking tussen groepen steeds moeilijker maken. Duidelijk zien we in veel landen een vergelijkbaar proces, waarbij tijdens verkiezingen het centrum steeds kleiner is geworden en de partijen die tot dusverre weinig tot niets in de melk te brokkelen hadden aan de rechterkant van het politieke spectrum het steeds beter bij verkiezingen doen. Maar dit leidt meestal niet tot een stabiel bestuur en een ingrijpende andere aanpak. Dit alles leidt tot een verdere polarisatie en versterking van het verzuilingsproces.

In het volgende artikel, dat 1 januariverschijnt, zal ik op basis van onlangs uitgevoerd onderzoek een indruk geven van die sterke mate van verzuiling