Zo kan er nu wel een stabiele regering gevormd worden met steun van de bevolking

Waar blijven de kiezers?

Het was te verwachten: een verkiezingsuitslag, waarmee het moeilijk is om een nieuwe regering te vormen, laat staan een stabiele regering. De “midden”- coalitie, waarvan wel gepretendeerd wordt dat ze een stabiele regering gaan opleveren; zou bestaan uit vrijwel dezelfde partijen als Rutte III en Rutte IV (2017-2023), waarbij – ironisch genoeg – de ChristenUnie wordt vervangen door GroenLinks/PvdA.

Bij de meeste nieuwsprogramma’s en talkshow wordt er vooral op aangedrongen dat de VVD zo snel mogelijk de toezeggingen aan de kiezers teniet doet en “toch” in het – stabiele – kabinet met GroenLinks/PvdA stappen en niet blijven koersen op een regering D66, CDA, VVD en JA21 (al dan niet met nog enkele zetels erbij van een andere partij).

Interessant daarbij is dat bij die “adviezen” het verkiezingsresultaat alweer vergeten lijkt te worden. Ik heb in de volgende grafiek die twee coalities opgenomen en de uitslag van de verkiezingen. Met name om te laten zien hoeveel zetels er zich aan de rechter- en linkerkant van die twee coalities bevinden.

Deze grafiek laat het volgende zien:

• Een vijfde van het electoraat heeft op een partij gestemd links van D66. Ook als D66 meegeteld wordt is dat linkse electoraat slechts  37%.
• Rechts van het CDA (12%) bevindt zich bijna de helft van het Nederlandse electoraat (73 zetels).
• Bij de Midden-coalitie zien we 13 zetels links van die coalitie (5 kleine partijen) en 51 zetels rechts van de Middencoalitie (met name PVV, JA21 en FVD)
• De Centrum-rechtse coalitie zou dan 33 zetels aan de linkerkant hebben (met name GroenLinks-PvdA) en 42 rechts van die coalitie (met name PVV en FVD).

In het licht van de keuzes van het electoraat zou de combinatie D66, CDA, VVD en JA21 eerder als een Middencoalitie kunnen worden aangemerkt.

Een stabiele regering?

Welke regering er ook komt, de kans dat het een stabiele regering is die de rit zal uitdienen, lijkt – wederom- klein te zijn.  En de kans dat een volgende verkiezing dan wel een stabiele regering zal opleveren is vrijwel nihil. En dat hangt samen met het feit dat ons politieke stelsel niet meer past bij de huidige samenleving. En dat een systeem, dat alleen erop gericht is om bij elkaar 76 zetels te halen en dan te regeren door er met elkaar uit te komen (en dan minstens 4 partijen nodig heeft) vragen is om moeilijkheden. De compromissen, die er dan uitkomen, zijn dan vaak een slap aftreksel van wat de deelnemende partijen het liefste wilden.

De ervaring leert dan ook nog dat de steun van de kiezers van de deelnemende partijen aan die nieuwe regering dan vrij snel afneemt. Want de keuzes die door de partijen worden gemaakt worden door een deel van de eigen kiezers dan niet in dank afgenomen. En ook dat tast direct en indirect de stabiliteit van dat kabinet aan.

Met de uitgangsposities, die er nu zijn bij de coalitiebesprekingen, kan het nog lang duren voordat er een regering komt, als ze op deze – traditionele – manier doorgaan, laat staan dat die breed door de kiezers wordt gesteund (met alle gevolgen van dien).

Maar het kan anders, met inachtneming van de regels van de grondwet. Met wat creativiteit en goede wil.

En het bijzondere ervan is: dat het dan met de eerste D66-premier zal gaan gebeuren. D66, een partij die bijna 60 jaar geleden is opgericht, juist met het doel het systeem te vernieuwen en dan nu in de positie is gekomen om die wensen van de oprichters ook waar te maken.

Zo kan het wel!

Al meerdere keren heb ik de afgelopen 20 jaar een voorstel gedaan hoe ons stelsel een stuk beter kan functioneren zonder de grondwet te hoeven veranderen. Het kan alleen als de betrokken partijen bij de regering daarover duidelijke afspraken maakt en zich eraan houden. In 2009 heb ik dat systeem beschreven als uitwerking van mijn eerste voorstel in 2003. Dit voorstel heb ik nu vertaald naar de huidige situatie:

• Er wordt een kabinet gevormd door de partijen D66, VVD, GroenLinks/PvdA, CDA en JA21. (Deze regering heeft 95 zetels Tweede Kamer en 38 zetels in de Eerste Kamer).
• D66 levert de premier, de VVD levert de Minister van Financiën. De overige ministeries worden verdeeld volgens de sleutel GroenLinks/PvdA 3, CDA 3, JA21 1 of 2, D66  3 (plus Algemene Zaken), VVD 2  (plus Financiën). Ministers en staatssecretarissen op een ministerie komen van dezelfde partij.
• Onderling worden procedurele afspraken gemaakt en hoe het geld wordt verdeeld over de ministeries.

Tot zover niet echt iets nieuws, maar nu komen de – grote – verschillen:

• Er worden heel weinig inhoudelijke afspraken gemaakt tussen de partijen. Bij vrijwel alles wordt er afgesproken dat het gebaseerd zal zijn op meerderheden in de Kamer. Waarbij ook geen van de regeringspartijen gehouden is om de voorstellen van collega-ministers in de Kamer te ondersteunen. Zonder dat dit gevolgen heeft voor het kabinet zelf.
• De cruciale component bij deze opzet is: Als de kamer het voorstel van de regering afwijst dan kan de minister via een simpele volksraadpleging de kiezers laten spreken. En als daar dan wel een meerderheid is, zullen alle regeringspartijen vervolgens bij een nieuwe stemming voor dat voorstel stemmen. (Dat is namelijk een afspraak die in het regeerakkoord is gemaakt).
• Die volksraadpleging kan op een vrij simpele wijze plaatsvinden. Het gaat er niet om hoeveel er voor of tegen zijn. Maar het gaat om het absolute aantal van de bevolking dat voor is. Op 29 oktober hebben ongeveer 10,4 miljoen mensen gestemd bij de Tweede Kamerverkiezingen. Dus zodra je 5,3 miljoen mensen hebt die voor zijn dan is er dus een meerderheid onder de bevolking. Dat hoeft dan niet te gebeuren via een stemming door de kiezers, maar via een grootschalige steekproef onder de bevolking (Ik ken wel iemand, die dat goed kan uitvoeren). Om met de marges van de steekproef rekening te houden moet minstens 55% voor zijn en dat wordt dan gezien als de vereiste grens.   En alle regeringspartijen hebben dan afgesproken bij het regeerakkoord om in de Kamer vervolgens ervoor te gaan stemmen, waardoor het voorstel van de minister/het ministerie alsnog wordt aangenomen. En als er geen meerderheid is bij de bevolking dan blijft het voorstel afgewezen.
• Daarnaast is er nog wel een correctief referendum. Als dan een meerderheid van de bevolking een aangenomen voorstel in de Tweede Kamer alsnog afwijst dan gaat het alsnog niet door. Ook dit correctief referendum kan op een moderne manier georganiseerd worden, als de vijf regeringspartijen, dat maar goed in het regeerakkoord hebben afgesproken en vervolgens de uitslag honoreren. Je zou kunnen denken dat er alleen een correctief referendum is als minstens 1 miljoen mensen erom vragen. Of als bij die grote peiling blijkt dat zeker twee derde van de Nederlanders tegen het voorstel zijn. De deelnemende partijen in de regering hebben daar an de afspraken over gemaakt en honoreren vervolgens de uitkomsten van die ‘volksraadpleging’.

Gebaseerd op draagvlak

Deze vernieuwende opzet, die door een D66-premier gedragen wordt, is in lijn met wat de oprichters van D66 destijds wilden: het bestaande systeem ingrijpend veranderen.

Als je dit goed doordenkt, zal het niet leiden tot veel raadplegingen van de bevolking. Maar op een andere manier zullen de opvattingen van de kiezers wel een belangrijke rol spelen.

1. Als een minister met een voorstel komt dan is bij de debatten in de Tweede Kamer al bekend wat de mening is onder het electoraat. Men weet dan dus wat de raadpleging van de kiezers zal gaan opleveren. Als de kiezers niet ervoor zijn dan zal de minister proberen toch meerderheden in de kamer te krijgen. En waarschijnlijk het voorstel wat aanpassen om dat toch te bereiken. Maar als er wel een meerderheid onder de bevolking is dan weet de minister en de Kamer dat een besluit van de Kamer overruled kan worden. Dus zullen de partijen hooguit wat kleine aanpassingen – kunnen – bewerkstelligen.  Op dit manier werkt de mening van de bevolking toch al door in de besluitvorming.
2. Dit voorstel heeft ook als voordeel dat alle partijen, ook die niet in de regering zitten, een belangrijke rol kunnen gaan spelen bij besluiten in de Tweede Kamer. Want het gaat om meerderheden in de Kamer. Plus dat de partijen binnen de regering ook met elkaar kunnen onderhandelen om steun te geven aan elkaars voorstellen. Ook dat doorbreekt de polarisatie. (In mijn oorspronkelijke voorstel zou eerdere partij met 6 zetels of meer aan deze regering deelnemen).

Ik besef dat het een onconventioneel voorstel is. Maar het zal – als het strakker wordt uitgewerkt – beter werken dan nu weer een coalitie te maken op de oude manier met alle gevolgen van dien. Grote groepen van kiezers die zich niet vertegenwoordigd vinden in de regering en negatiever worden over politiek en de politici. Denkt u echt dat het vertrouwen van de kiezers, die nu samen 51 zetels vertegenwoordigen, rechts van die midden-coalitie vervolgens positiever gaan worden over politiek en politici?

Veel onderlinge coördinatie is dan nodig binnen het kabinet (welke het dan ook wordt) en het risico dat, zoals in 2023 en 2025 is gebeurd één partij de stekker er toch uit trekt. (Wat niet betekent dat het na de verkiezingen ineens wel soepel loopt).

Wel stel ik voor dat deze nieuwe regering van die 5 partijen wel direct een staatscommissie benoemt om te komen met voorstellen voor een grondwetsherziening, die een vergelijkbare aanpak in de toekomst makkelijker maakt. Ik bied me aan als adviseur van zowel die commissie als de nieuwe informateur.