WOB-documenten over hoe hydroxychloroquine behandeling door Rijk werd tegengewerkt

Tijdens de epidemie werd hydroxychloroquine (HCQ) onderwerp van stevige polarisatie. Het medicijn is in 1934 ontwikkeld door het Duitse farmaceutische bedrijf Bayer voor preventie tegen malaria. Het wordt ook gebruikt voor verschillende auto-immuunziekten, waaronder reuma. De stof is ook opgenomen in de WHO-lijst van essentiële geneesmiddelen.1 Hydroxychloroquine is een patentvrij medicijn. Het is daarom goedkoop en kan door iedereen tegen lage kosten worden geproduceerd.

Tijdens de epidemie traden verschillende artsen naar buiten met gunstige resultaten van vroegtijdige behandeling van coronapatiënten met onder andere hydroxychloroquine. De Fransman Raoult en de Amerikaan Zelenko trokken wereldwijd de aandacht. In Nederland werd huisarts Elens bekend nadat hij tien coronapatiënten had genezen. Nederlandse artsen die het middel voorschreven konden echter een boete tegemoet zien tot 150.000 euro. Aan de hand van tientallen wob-documenten reconstrueren we wat zich achter de schermen heeft afgespeeld.

Hoogleraar Raoult: effectieve therapie voor coronapatiënten

Drie weken nadat de pandemie door de WHO is uitgeroepen, maakt de Franse hoogleraar geneeskunde Didier Raoult bekend dat hij een effectieve therapie voor coronapatiënten heeft gevonden op basis van hydroxychloroquine en azitromycine. Volgens de beroemde infectioloog zorgt zijn therapie ervoor dat tweederde van de coronapatiënten binnen enkele dagen klachtenvrij is. Raoult baseert zich dan op vroegtijdige behandeling van twintig coronapatiënten. Naar aanleiding van zijn bevindingen besluit de Franse regering om chloroquine in heel Frankrijk te laten testen om meer wetenschappelijke zekerheid te krijgen.2

Inspectie Gezondheidszorg: HCQ niet preventief voorschrijven

Vervolgens wordt er wereldwijd veel aandacht besteed aan de bevindingen van Raoult, die bekend staat als expert op het gebied van infectieziekten. In Nederland publiceert de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) een week later echter dat huisartsen en apothekers het reumamedicijn hydroxychloroquine niet preventief mogen voorschrijven of verstrekken aan coronapatiënten. De inspectie komt tot deze conclusie op basis van ontvangen ‘signalen’. Volgens de dienst heeft chloroquine op dat moment geen bewezen preventieve werking. Hetzelfde zou van toepassing zijn op andere medicijnen en vaccins.3

Zorgen over de voorraad hydroxychloroquine in India

Terwijl de inspectie het gebruik van hydroxychloroquine afraadt, is men achter de schermen druk bezig om via het bedrijf Centrafarm een voorraad van het middel vanuit India naar Nederland te halen. De gewenste levering is echter problematisch omdat de Indiase overheid een exportverbod heeft opgelegd voor het populaire medicijn. Volgens de inspectie is de situatie zo zorgwekkend dat deze is geëscaleerd naar de Europese Commissie. Nederland is niet het enige land dat op de Indiase voorraad mikt: uit officiële documenten blijkt dat meer dan dertig landen India hebben gevraagd het exportverbod op te heffen.

India versoepelt exportverbod dankzij Trump

Op 8 april 2020 volgt een nieuwsbericht over de distributie van medicijnen. Hieruit blijkt dat India het exportverbod op paracetamol en hydroxychloroquine heeft versoepeld. De medicijnen mogen vanaf dat moment weer vervoerd worden naar buurlanden en landen die zwaar getroffen zijn door het coronavirus. Volgens officiële overheidsdocumenten kwam de versoepeling nadat president Trump met vergelding had gedreigd. De Amerikaanse president werd al vroeg tijdens de epidemie een pleitbezorger voor het medicijn, nadat hij op 23 maart een brief had ontvangen van huisarts Zelenko.4

Amerikaanse huisarts: vijf keer lager risico op overlijden

Net als Raoult komt Zelenko met een methode voor vroegtijdige behandeling van coronapatiënten op basis van hydroxychloroquine, zinksulfaat en azitromycine. De huisarts heeft naar eigen zeggen vijfhonderd besmette mensen met succes behandeld. In een latere publicatie van een onderzoek onder 377 coronapatiënten is te lezen dat vroegtijdige behandeling de kans op ziekenhuisopname enorm verkleint: amper drie procent van de behandelde patiënten kwam in het ziekenhuis, terwijl ruim 15 procent van de niet behandelde patiënten moest worden opgenomen. Het risico op overlijden ligt volgens het onderzoek van Zelenko vijf keer lager.5

Onrust onder reumapatiënten door Trump

Op de achtergrond wordt ondertussen gelobbyd om het populaire geneesmiddel veilig te stellen voor Nederlandse reumapatiënten: uit wob-documenten blijkt dat de Patiëntenfederatie zich op 7 april meldt bij het ministerie van Volksgezondheid, in verband met een persconferentie van Trump, waarin hij een pleidooi hield voor het gebruik van hydroxychloroquine en de extra voorraden die naar de Verenigde Staten zouden gaan. Dit heeft volgens de federatie geleid tot veel onrust bij reumapatiënten. Namens deze patiënten vraagt de federatie om een zorgvuldige en eerlijke verdeling van hydroxychloroquine binnen Nederland.

Ministerie van Volksgezondheid koopt 2 miljoen tabletten

Het ministerie is dan bezig met het opbouwen van een eigen voorraad hydroxychloroquine: verslagen van het RIVM onthullen dat het over een voorraad beschikt die uitsluitend voor coronapatiënten is bedoeld. Daarnaast blijkt uit een inkoopoverzicht dat het ministerie van Volksgezondheid een voorraad hydroxychloroquine heeft ingekocht als één van de ‘kritische geneesmiddelen’ tegen het coronavirus. Eerder werd al bekend dat het ministerie 2 miljoen tabletten had besteld bij Ace Pharmaceuticals in Zeewolde. Hiervan werd uiteindelijk de helft uitgeleverd.6 De medicijnfabrikant werd landelijk bekend toen deze eind maart 2020 werd bedreigd en politiebewaking nodig had.7

Diplomatieke druk op India voor ‘afgestoft malariamedicijn’

Uit wob-documenten blijkt nu dat het ministerie ook heeft ingezet om een voorraad hydroxychloroquine uit India te halen, al dan niet voor de reguliere zorg. Ondanks het eerder versoepelde exportverbod wil dit langere tijd niet lukken. Dit komt omdat India hydroxychloroquine preventief is gaan voorschrijven aan zorgpersoneel. Het land met 1,38 miljard inwoners ziet dus wel potentieel in het medicijn, dat in de Nederlandse pers met graagte wordt afgeschilderd als ‘afgestoft malariamedicijn’.8  Het ministerie besluit uiteindelijk een diplomaat in te schakelen op de ambassade in India, terwijl ook de Europese Unie diplomatieke druk uitoefent. Het resultaat is dat de Indiase overheid de medicijnen uiteindelijk vrij geeft voor transport.

Grote studie Raoult: genezing 92 procent van coronapatiënten

Op 13 mei 2020 komt de infectioloog Raoult opnieuw in de publiciteit met een groot onderzoek onder ruim duizend coronapatiënten. Hierbij waren 35 onderzoekers betrokken van het Universitair Ziekenhuis Instituut voor Infectieziekten van Marseille. De onderzoekers komen tot de conclusie dat bijna 92 procent van de patiënten genas op basis van vroege behandeling met hydroxychloroquine en azitromycine. Slechts een klein deel kreeg milde bijwerkingen, waaronder huidklachten en hoofdpijn. De conclusie van het onderzoek is dat de therapie vóórdat complicaties optreden veilig is en gepaard gaat met een lage sterfte bij patiënten.9

Hugo de Jonge: vaccinatie is het enige dat helpt

Op 20 mei 2020 vond een belangrijk voorval plaats rond het Binnenhof: burgerjournalist en schrijver Frank Ruesink bezoekt minister De Jonge naar aanleiding van diens toespelingen op een strategie voor massavaccinatie. Volgens Ruesink worden er op dat moment echter 25 andere behandelmethodes onderzocht. Hij verzoekt de minister deze methodes mee te nemen bij de verdere overwegingen. De minister antwoordt: “Daar zou ik zeker niet op rekenen, vaccinatie is echt het enige dat helpt.” Het is nog steeds niet duidelijk op welke wetenschap de minister deze overtuiging dan baseert. Wel staat vast dat er rond die tijd in Den Haag flink wordt gelobbyd door de farmaceutische industrie.

Eind mei 2020: Lobby vaccinindustrie krijgt vorm

Rond die tijd onderhandelen kringen rond het kabinet met AstraZeneca over de aanschaf van vaccins. Ondertussen is ook de broer van minister De Jonge, werkzaam bij Intravacc, begonnen met het ontwikkelen van vaccins. Deze initiatieven worden al snel overschaduwd door megadeals met grote vaccinfabrikanten, die supranationaal worden gecoördineerd. Onder andere het invloedrijke World Economic Forum en uiteraard de Europese Unie mengen zich dan in het Nederlandse beleid.

Grote financiële belangen bij vaccinatie

Ook de Bill & Melinda Gates Foundation meldt zich rond die tijd in kringen rond het kabinet. Uit wob-documenten kwam eerder al naar voren dat Melinda Gates op 26 april heeft gebeld met Mark Rutte om de Inclusieve Vaccin Alliantie te bespreken. Het moge duidelijk zijn dat goedkope patentvrije werkzame medicijnen zoals hydroxychloroquine een gevaar vormen voor de kansen van de vaccinmakers. Ter illustratie: op het hoogtepunt van de uiteindelijke wereldwijde vaccinatiecampagne zouden de drie vaccinfabrikanten Pfizer, BioNTech en Moderna gezamenlijk 65 duizend dollar winst maken per minuut.10 Dit is ongeveer 100 miljoen dollar winst per dag.

Parlementsleden willen onderzoek naar hydroxychloroquine

Terug naar de infectioloog Raoult. In verband met zijn onderzoek naar hydroxychloroquine wordt in de Tweede Kamer op 20 mei een motie ingediend door de leden Baudet en Van Haga. Zij roepen de regering op om onderzoek te doen naar het gebruik van hydroxychloroquine bij de behandeling van het coronavirus. Deze motie verzoekt de regering ook om een grote hoeveelheid hydroxychloroquine in te slaan, in afwachting van de resultaten van het onderzoek. De motie wordt gesteund door de PVV en alle andere partijen stemmen tegen.

Ministerie wil onderzoek Raoult niet correct reproduceren

Uit Wob-documenten blijkt dat het ministerie van Volksgezondheid al rekening had gehouden met de motie van Baudet en daarom een tekst had voorbereid. Uit deze voorbereiding blijkt dat het ministerie op dat moment voornemens is het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen (CBG) te vragen een klinisch onderzoek te doen naar de behandeling van coronapatiënten in ziekenhuizen. Een dergelijk onderzoek is echter pertinent in strijd met het onderzoek van Raoult. Dat was immers gericht op vroegtijdige behandeling om ziekenhuisopname te voorkomen en niet om ernstig zieke patiënten te genezen.

Werkgroep Antibioticabeleid wil géén vroegtijdige behandeling

Ook de Werkgroep Antibioticabeleid ziet geen plaats voor vroegtijdige behandeling met hydroxychloroquine. Dit is opmerkelijk in het licht van Raoults indrukwekkende onderzoek. Het is echter de vraag of de Nederlandse overheid hydroxychloroquine een serieuze kans geeft, want uit wob-documenten blijkt structureel dat rijksambtenaren zelf sterk worden beïnvloed door staatsnarratieven en te maken hebben met groepsdenken. Ter illustratie: bij het beantwoorden van de vragen van Baudet stelt een ambtenaar voor om ’de kwakzalververeniging’ te betrekken bij het formuleren van de antwoorden.

Minister de Jonge: “kwakzalvermotie”

Minister De Jonge doet vervolgens een duit in het polarisatiezakje door de motie in de Tweede Kamer te bestempelen als ‘kwakzalvermotie’. Baudet antwoordt hierop: “De resultaten van hydroxychloroquine lijken verbluffend goed. De motie bevat drie elementen: onderzoek, vrijgave van hydroxychloroquine voor vroege behandeling en medicijnen inkopen.” Vervolgens vraagt hij de minister of het mogelijk is om in te stemmen met een van de drie elementen, bijvoorbeeld het doen van onderzoek.

De Jonge, die een half jaar later zou uitgroeien tot dwangmatig promotor van vaccins, antwoordt hierop: “Baudet vraagt of ik bereid ben om hydroxychloroquine beschikbaar te maken voor vroegtijdige behandeling, “Haaidroksieklorookwin” zoals president Trump dat zegt. Nou, dat ben ik niet. Ik vind ook niet dat het aan de politiek is om experimentele toepassing van geneesmiddelen aan te prijzen. Het CBG stelt dat de werkzaamheid nog onvoldoende is aangetoond.” De Jonge verwijst vervolgens naar een klinische studie, waarna Baudet verzoekt om dit onderzoek met de Kamer te delen.

Geen bronnenmateriaal: klinische studie was stopgezet

De volgende dag gaat er een e-mail rond op het ministerie. De minister wil dat er met spoed wordt gekeken naar de Kamervragen van Baudet en zijn toezegging om de klinische studie over het gebruik van hydroxychloroquine te delen. Uit de wob-documenten blijkt dat er op het ministerie dan nauwelijks bronnenmateriaal aanwezig is; dit moet nog bij elkaar gezocht worden. Een ambtenaar stelt vast: “de klinische studie is stopgezet, dus dit is geen kandidaat meer voor een innovatieve behandeling van coronapatiënten”.

Ministerie: alleen hydroxychloroquine voor ziekenhuispatiënten

Rond die tijd wordt er ook een persconferentie voorbereid, waarin vragen worden verwacht over hydroxychloroquine. Het ministerie heeft dan de volgende tekst voorbereid: “de werkzaamheid van hydroxychloroquine is nog onvoldoende aangetoond volgens de gezondheidsinstituten. Het gebruik brengt echter wel risico’s met zich mee. Het advies is daarom om hydroxychloroquine alleen toe te passen bij coronapatiënten als onderdeel van een klinische studie en alleen voor bepaalde patiënten in het ziekenhuis.” Deze studie gaat dus over laattijdige behandeling van coronapatiënten en niet over vroegtijdige behandeling.

Surgisphere-schandaal: frauduleuze studie

Diezelfde dag circuleert op het ministerie een onderzoek naar hydroxychloroquine, dat is gepubliceerd in het wetenschappelijke tijdschrift The Lancet en The New England Journal of Medicine. Het onderzoek is een uitkomst voor het ministerie, want het ondersteunt de lijn van het kabinet en het leidt er zelfs toe dat de WHO het wereldwijde onderzoek naar het gebruik van hydroxychloroquine tegen het coronavirus opschort.

Een week later wordt het onderzoek echter ingetrokken door The Lancet wegens fraude: direct na publicatie van het onderzoek ontdekten critici fouten in de data. Ze betwijfelden ook of de groep onderzoekers honderden ziekenhuizen in tientallen landen zou kunnen overtuigen om complexe patiëntgegevens te delen. Bovendien bleken de vijf onderzoekers elkaar nauwelijks te kennen en waren drie medische wetenschappers nooit aan dezelfde instelling verbonden geweest. Ze hadden ook nog nooit samen geschreven. Dit voorval is de boeken ingegaan als het Surgisphere-schandaal.11

Huisarts Elens: tien patiënten genezen met hydroxychloroquine

In Nederland krijgt huisarts Elens eind april 2020 landelijke bekendheid door zijn toepassing van hydroxychloroquine. Elens was eind jaren negentig tropenarts in Malawi en was daar bekend geraakt met hydroxychloroquine als veilig medicijn ter voorkoming van malaria. Nadat meerdere van zijn patiënten waren overleden, behandelt Elens tien coronapatiënten met een therapie die vergelijkbaar is met die van Raoult en Zelenko. Het gaat dus om vroegtijdige behandeling. Volgens de huisarts genazen vervolgens alle tien patiënten, die een leeftijd hadden tussen de 60 en 80 jaar.12

De inspectie heeft het echter direct gemunt op Elens, die achter de schermen van het Rijk “Dokter E” wordt genoemd: de huisarts wordt gesommeerd om te stoppen met vroegtijdige behandeling op bevel van een boete van duizenden euro’s.13 Vanuit het kabinet wordt verzocht om in te grijpen tegen huisartsen die niet in de pas lopen met de inspectie: minister Van Ark wil dat de IGJ stappen gaat voorbereiden tegen huisartsen, terwijl minister De Jonge verzoekt om persoonlijk een conceptnota te ontvangen over huisarts Elens. In een later stadium van de epidemie zou de inspectie haar sancties overigens verder uitbreiden naar boetes tot 150.000 euro voor het voorschrijven van hydroxychloroquine.14

De Jonge wil geen verder onderzoek doen

Naar aanleiding van het frauduleuze Surgisphere onderzoek, komt hydroxychloroquine begin augustus 2020 opnieuw ter sprake in de Tweede Kamer: Van Haga zegt dan: “De Nederlandse onderzoeken naar hydroxychloroquine zijn volgens minister De Jonge tot nader order stop gezet. Dat kwam door een artikel in The Lancet maar dat artikel doet niet meer ter zake”. Van Haga verzoekt daarom om het Nederlandse onderzoek te hervatten. Hierop zegt De Jonge: “In het algemeen zijn er zorgen over bijwerkingen. Als een onderzoek niet blijkt te kloppen, zijn er genoeg mensen die het weer op de agenda zetten en het al dan niet oppakken.”

De Jonge is dus niet van plan om zelf onderzoek te doen naar hydroxychloroquine. Uit een nota blijkt verder dat het CBG nog steeds vindt dat er geen plaats is voor de inzet van het medicijn buiten de setting van wetenschappelijk onderzoek, terwijl ambtenaren constateren dat het debat over hydroxychloroquine inmiddels is gepolariseerd. Daarbij worden volgens het ministerie over en weer kanttekeningen geplaatst. De strategie van het ministerie is vanaf dat moment gericht op “draagvlak”, door eenduidige communicatie te voeren. Dit zet de deur open om verder te borduren op het overheidsnarratief, dat verkondigt dat vaccinatie de enige uitweg uit de crisis is.

Amsterdammers onderzoeken laattijdige behandeling

Eind augustus 2020 ronden een aantal Amsterdamse onderzoekers een studie af naar laattijdige behandeling van coronapatiënten in ziekenhuizen met hydroxychloroquine. Eén van de ziekenhuizen waar onderzoek wordt gedaan is het Radboudumc in Nijmegen. De resultaten komen vervolgens terecht bij het ministerie van Volksgezondheid. Ook deze studie van de Amsterdamse wetenschappers naar laattijdige behandeling levert niets op en de conclusie van de hoofdonderzoeker luidt: “Gebruik het niet meer bij de behandeling van coronapatiënten”. Daarmee negeert deze ’wetenschapper’ de methode van vroegtijdige behandeling, zoals aanbevolen door Raoult, Zelenko en Elens.

Ministerie: wetenschappelijke consensus dat HCQ niet werkt

De spreeklijn over hydroxychloroquine van de autoriteiten blijft vervolgens ongewijzigd, op basis van onderzoeken die allemaal gericht zijn op laattijdige behandeling. Op 9 september 2020 gaat er op het ministerie correspondentie rond, waarin wordt gesteld dat er in vroege studies met kweekcellen een effect is gemeten met hydroxychloroquine. Maar een medische studie op basis van laattijdige behandeling in het ziekenhuis bij ernstig zieke patiënten gaf vervolgens geen overtuigend bewijs. Het ministerie stelt vervolgens dat er “wetenschappelijke consensus” is dat het middel niet werkt.

(MdH: Hieronder kwam een paragraaf waarin aan het RIVM toegeschreven werd dat er aanwijzingen waren dat het middel wel werkte. Maar dat bleek een foute interpretatie te zijn van twee achtereenvolgende documenten. Die alinea is daarom inmiddels aangepast in de volgende:)

Vanaf het najaar wordt de Nederlandse bevolking klaargestoomd voor een programma van massavaccinatie, met injecties die matig tot zeer slecht zouden werken. De injecties die werden verstrekt waren razendsnel op de markt gebracht. Ze bevonden zich in fase drie en fase vier van het klinisch onderzoek, aldus internist en lid van de raad van bestuur van het Amsterdam UMC Mark Kramer.15

Conclusies van het wob-onderzoek

Of hydroxychloroquine de oplossing is voor een complex probleem is niet het doel van dit wob-onderzoek. Dat vroegtijdige behandeling met hydroxychloroquine in combinatie met zinksulfaat en azithromycine op bedenkelijke gronden door de autoriteiten is tegengewerkt, blijkt uit de wob-documenten. De Nederlandse overheid heeft zeer snel voorgesorteerd op een strategie van massavaccinatie, waar grote financiële belangen mee gemoeid waren. De beschikbaarheid van een effectief medicijn zou de voorlopige toelating van een vaccin in de weg kunnen staan.