Wat ze ons niet hebben verteld over de lockdown!

Leestijd: 12 minuten

Wat ze ons niet hebben verteld over de lockdown!

Minister doet een boekje open

Terwijl de Nederlandse overheid de afgelopen 2,5 jaar de meest ingrijpende naoorlogse maatregelen heeft genomen is er een volstrekte onwil om tot een openbare en transparante evaluatie over te gaan. Het is zelfs zo erg dat in de toelichting op de concept wet Publieke Gezondheidszorg staat: de maatregelen zijn geschikt en effectief gebleken, omdat deze maatregelen eerder van kracht zijn geweest om Covid-19 te bestrijden.

Dat er geen evaluatie komt heeft twee redenen:

• De maatregelen die genomen werden, hadden een ruime steun van de Tweede Kamer (niet alleen de regeringspartijen). Geen van die betrokkenen staat te wachten op een evaluatie waaruit blijkt dat er verkeerde keuzes zijn gemaakt en dat er geen goede afwegingen zijn gemaakt bij het keuzeproces
• De traditionele media zijn er amper in geïnteresseerd. Zij waren ook niet kritisch bij het invoeren van de maatregelen. Gaven geen of amper ruimte aan mensen die kritiek hadden op de gemaakte keuzes. En waren vaak slippendragers van het beleid. Neem Maarten Keulemans die nog dit jaar tot de belachelijke uitkomst kwam, dat als Nederland in 2020 geen maatregelen had genomen, er 140.000 mensen extra overleden zouden zijn.  (80% zou geinfecteerd zijn geraakt en 1% ervan overleden).

Plus dat vrijwel niemand, die dicht bij het vuur zat, bereid is openheid van zaken te geven. Want de gevolgen voor de eigen carrière kunnen desastreus zijn. (Zo werd Mona Keijzer direct ontslagen toen ze uitspraken deed, die niet in lijn waren met het kabinetsbeleid).

Groot-Brittannië

In Groot-Brittannië is wat meer ruimte voor tegengeluiden in de media, hoewel het daar ook niet overhoudt. Maar deze week gebeurde er iets bijzonders. Bij de strijd om de opvolging van Boris Johnson zijn nog twee personen kanshebber. En één van deze twee, Rishi Sunak, die Minister van Financiën was, heeft een uitgebreid interview gegeven aan het gezaghebbende blad “The Spectator”.  En hoewel een aantal onderdelen specifiek is voor de situatie aan de andere kant van het Kanaal, staat er veel in het interview dat goed vergelijkbaar is met wat er in Nederland is gebeurd.

Hieronder treft u de vertaling aan van het interview dat afgenomen is door Fraser Nelson. Op sommige plekken treft u in het rood een korte uitleg aan over de instanties in relatie tot de Nederlandse.

Inleiding

Toen Groot-Brittannië in lockdown ging, werd het land verzekerd dat alle risico’s naar behoren en grondig waren onderzocht. Ja, scholen zouden sluiten en het onderwijs zou eronder lijden. De normale gezondheidszorg zou eronder lijden en mensen zouden erdoor sterven. Maar de regering zei herhaaldelijk dat de experts dit allemaal hadden bekeken. Het was toch niet zo dat ze ons zouden opsluiten zonder de mogelijke gevolgen ernstig af te wegen?

De gevolgen laten zich nog steeds voelen: de slechte examenresultaten, de enorme toename van de wachtlijsten in de gezondheidszorg, duizenden onverklaarbare “sterfgevallen ten gevolge van buitensporige tekorten”, grote achterstanden bij rechtszaken en de economische chaos. Was dat allemaal verwacht, ingecalculeerd en door de leiders beschouwd als een prijs die het betalen waard was?

Reeds aan het begin van de lockdown begonnen ministers zich zorgen te maken dat het beleid roekeloos werd uitgevoerd zonder dat iemand nadacht over de neveneffecten. Slechts een handvol hoofdrolspelers aan de top nam de beslissingen: onder hen Rishi Sunak, de minister van Financiën. Hij heeft nu besloten de gebeurtenissen openbaar te maken.

Een gok

Als we elkaar ontmoeten in het kantoor dat hij heeft gehuurd voor zijn campagne voor het leiderschap, die binnenkort de laatste week ingaat, zegt hij meteen dat hij niet geïnteresseerd is in het veroordelen van de felste voorstanders van een lockdown. Niemand wist in het begin iets, zegt hij: lockdown was noodzakelijkerwijs een gok. Chris Whitty en Patrick Vallance, de chief medical officer en de chief scientific adviser, gaven openlijk toe dat lockdown meer kwaad dan goed zou kunnen doen. Maar toen het bewijsmateriaal binnenstroomde, ontstond er een vreemde stilte in de regering: tegengeluiden werden weggefilterd en er werd een “See No Evil”-beleid toegepast.

Sunak’s verhaal begint met de eerste Covid-vergadering, waar ministers een A3-poster van wetenschappelijke adviseurs te zien kregen waarop de opties werden uitgelegd. ‘Ik wou dat ik die had bewaard, want er stonden dingen op die geen effect hadden: het verbieden van live-evenementen en zo,’ zegt hij. Hij zei: ‘Je moet oppassen dat je deze dingen niet te vroeg doet, want het is heel moeilijk vol te houden in een moderne samenleving.’ Dus het wetenschappelijk advies was aanvankelijk om lockdown af te wijzen of op zijn minst uit te stellen.

Imperial College

(De cijfers van het Imperial College, die hieronder worden vermeld, waren bepalend voor de besluiten in heel veel landen om tot een lockdown over te gaan!)

Dit veranderde allemaal toen Neil Ferguson en zijn team van het Imperial College hun beroemde “Report 9” publiceerden, waarin werd gesteld dat het aantal slachtoffers onder de Britten 500.000 zou kunnen bereiken als er geen actie werd ondernomen – maar dat dit aantal onder de 20.000 zou kunnen blijven als Groot-Brittannië zou worden afgesloten. Dat bleek natuurlijk een enorme overdrijving te zijn van het vermogen van de lockdown om het aantal Covid-doden te beperken. Imperial benadrukte dat het ‘geen rekening heeft gehouden met de bredere sociale en economische kosten van onderdrukking, die hoog zullen zijn’. Maar iemand die betrokken is bij het maken van het beleid zou dat toch wel uitvinden.

(Deze 500.000 is van het niveau van de 140.000 Nederlandse doden, waarmee Maarten Keulemans begin 2022 mee durfde aan te komen).

Dit was de crux: niemand deed het echt. Er werd nooit een kosten-batenberekening gemaakt – een basisvereiste voor zo’n beetje elke volksgezondheidsinterventie.

‘Ik mocht niet praten over de wisselwerking,’ zegt Sunak. De ministers kregen instructies van Downing Street 10 over hoe ze moesten omgaan met vragen over de neveneffecten van de lockdown. Het script was om ze nooit te erkennen.

Het script was: Oh, er is geen wisselwerking, want dit doen voor onze gezondheid is goed voor de economie.

Stuitte op een muur

Als openhartige discussies naar buiten toe werden onderdrukt, vond Sunak het des te belangrijker dat ze naar binnen toe plaatsvonden. Maar dat was niet zijn ervaring. ‘Ik had het gevoel dat niemand praatte’, zegt hij. ‘We spraken helemaal niet over gemiste [dokters] afspraken, of de achterstand die massaal aan het ontstaan was in de gezondheidszorg. Dat was nooit aan de orde.’

Toen hij wel probeerde zijn bezorgdheid te uiten, stuitte hij op een muur. Die vergaderingen kwamen letterlijk neer op enkel mijzelf rond die tafel die aan het vechten was. Het was elke keer ongelooflijk ongemakkelijk. Hij herinnert zich een vergadering waar hij het over onderwijs had. ‘Ik was er erg emotioneel over. Ik had zoiets van: Vergeet de economie. We kunnen het er toch allemaal over eens zijn dat kinderen die niet naar school gaan een grote nachtmerrie is of zoiets. Er was een grote stilte na afloop. Het was de eerste keer dat iemand dat zei. Ik was zo woedend!’

De angstknop

Een van Sunaks grootste zorgen betrof de angstboodschap, die volgens zijn team van het Ministerie van Financiën langdurige gevolgen zou kunnen hebben. In elke brief probeerden we te zeggen: ‘Laten we stoppen met het “angst”-verhaal. Het was altijd verkeerd vanaf het begin. Ik heb voortdurend gezegd dat het verkeerd was.’ De posters met Covid-patiënten aan de beademing waren volgens hem het ergst. Het was verkeerd om mensen zo bang te maken. Het dichtste dat hij kwam om dit te trotseren was in een toespraak in september 2020 waarin hij zei dat het tijd was om te leren ‘leven zonder angst’ – een directe reactie op de berichtgeving in de persconferenties. Daar waren ze erg boos over.

In de belangrijke notulen van de vergaderingen van het Sage comité zijn de tegenstemmen vaak weggelaten. (Dit is zoiets als het OMT).

Zijn Eat Out to Help Out-campagne was bedoeld als optimistisch tegenargument. Uit de enquêtegegevens over heel Europa bleek dat ons land verreweg de minste kans had om weer normaal te worden. Alles wees erop dat iedereen te bang was om weer dingen te gaan doen. We hebben een consumptiegedreven economie, dus dat zou heel slecht zijn. En dat was het ook. Het Verenigd Koninkrijk kreeg uiteindelijk de ergste economische neergang van Europa.

Draconisch beleid

Lockdown – het sluiten van scholen en een groot deel van de economie, terwijl de politie achter mensen aan werd gestuurd die op bankjes in het park zaten – was het meest draconische beleid dat in vredestijd werd ingevoerd. Nr. 10 wilde het beleid presenteren als “volgens de wetenschap” in plaats van een politieke beslissing, en dit had gevolgen voor de bedrading van de besluitvorming van de regering. Het betekende dat Sage (OMT), een wijdvertakte groep wetenschappelijke adviseurs, werd verheven tot een comité dat kon beslissen of het land al dan niet zou worden afgesloten. Er was geen sociaal-economisch equivalent voor Sage; geen forum waar andere vragen zouden worden gesteld. (Precies zoals in Nederland).

Degene die de notulen van de Sage-vergaderingen opstelde – en de besprekingen samenvatte tot richtlijnen voor de regering – zou het beleid van de natie bepalen. Niemand, zelfs kabinetsleden niet, zouden weten hoe deze beslissingen tot stand kwamen. (in casu dus in Nederland Van Dissel).

In de begindagen had Sunak een voordeel. ‘De Sage-mensen beseften heel lang niet dat er een ambtenaar van mijn ministerie bij al hun telefoontjes zat. Een lieve dame. Ze was geweldig omdat het betekende dat ze daar zat en luisterde naar hun discussies.’

Dit betekende dat hij al vroeg werd geattendeerd op het feit dat in de zo belangrijke notulen van de Sage-vergaderingen vaak andersluidende stemmen werden weggelaten. ‘Zijn mol’, zegt hij, ‘zou hem vertellen: “Nou, eigenlijk blijkt dat veel mensen het niet eens waren met die conclusie”, of “Hier zijn de redenen waarom ze er niet zeker van waren.” Zo kon ik in ieder geval beter gewapend deze bijeenkomsten ingaan.’

Maar zijn overwinningen waren schaars en ver van elkaar.

‘Eén daarvan, zegt hij, kwam in mei 2020, toen de eerste plannen werden getekend om in de zomer uit de lockdown te gaan. Er staat wat taal in die je zult zien omdat ik ervoor gevochten heb,’ zegt hij. ‘Er werd gesproken over niet-Covid gezondheidseffecten. Het waren maar een paar zinnen’, zegt hij, maar hij beschouwt het feit dat de neveneffecten van de lockdown op dat moment überhaupt werden erkend als een triomf.

Hij noemt niet Matt Hancock, die als minister van Volksgezondheid de leiding had over dit alles, of Liz Truss, die er het zwijgen toe deed. Zoals hij in het begin al zei, wil hij geen namen noemen, maar duidelijk vertellen wat het publiek niet te horen heeft gekregen – en welk proces daartoe heeft geleid. Normaal gesproken, zei hij, krijgen ministers Sage-analyses te zien waarin wordt gewezen op gruwelijke “scenario’s” die zich zouden voltrekken als Groot-Brittannië de lockdown niet zou opleggen of verlengen. Maar zelfs hij, als Minister van Financiën, kon er niet achter komen hoe deze allesbepalende scenario’s waren berekend.

Onverklaarbare modellen

Ik had zoiets van: ‘Vat voor mij de belangrijkste veronderstellingen samen, op één pagina, met een heleboel gevoeligheden en een redenering voor elke veronderstelling’, zegt Sunak. ‘In het eerste jaar kon ik dit nooit krijgen. Het ministerie van Financiën’, zegt hij, ‘zou nooit beleid aanbevelen op basis van onverklaarbare modellen’: hij beschouwde dit als een kwestie van basiscompetentie. Maar een jaar lang werd het beleid van de Britse regering – en het lot van miljoenen – bepaald door half verklaarde grafieken die door externe academici waren bedacht.

‘Dit is het probleem,’ zegt hij. Als je al deze onafhankelijke mensen macht geeft, ben je de klos. Sir Gus O’Donnell, de voormalige kabinetssecretaris, heeft gesuggereerd dat Sage gevraagd had moeten worden verslag uit te brengen aan een hoger comité, dat de sociale en economische aspecten van het opsluiten zou hebben bekeken. Sunak is het daarmee eens. Maar omdat Sage vanaf het begin gezalfd was, behield het zijn macht tot de opstand van afgelopen Kerstmis.

De Omicron-opstand

Toen de Omicron variant afgelopen december begon te stijgen, begon de dans opnieuw. Een Sage analyse stelde dat zonder een vierde lockdown, Covid sterfgevallen konden oplopen tot 6.000 per dag. Dat was een factor 20 te hoog. Maar dat weten we alleen omdat de regering voor een keer Sage’s advies verwierp. Deze keer deed Sunak zelf navraag – onder meer bij academici van de Stanford University, waar hij zijn opleiding had gevolgd, en bij zijn voormalige collega’s in de financiële wereld die met Covid-modellen waren begonnen. Van cruciaal belang is dat JP Morgan Zuid-Afrikaanse gegevens over Omicron gebruikte om te suggereren dat Britse ziekenhuizen niet onder de voet zouden worden gelopen – in tegenstelling tot de voorspellingen van Sage.

(In Nederland is er toen wel weer een lockdown afgekondigd, die wij hier hebben genoemd als “Paniek Lockdown”. Dit was werkelijk de meest stompzinnige beslissing die genomen werd, omdat al duidelijk was dat de voorspelde cijfers geen enkel waarheidsgehalte hadden). 

‘Ik sta nog steeds op de email-lijst van JP Morgan research,’ zegt hij. ‘Het geeft me een beetje een ander perspectief.’ In het geval van Omicron, als dat heel andere perspectief juist was, dan was elk van de 12 Sage-scenario’s die aan de ministers waren verstrekt een enorme overdrijving en zou Groot-Brittannië onnodig worden opgesloten. ‘Toch waren de wielen al in beweging’, zegt Sunak. Ze hadden al een briefing gehad dat er een persconferentie zou komen. Het systeem werd als het ware opgestart.

‘ We moeten dit niet doen’

Hij vloog vroeg terug van een reis naar Californië. Tegen die tijd werd JP Morgan’s lockdown analyse rondgemaild onder de ministers als een soort ondergrondse krant, en ze waren klaar om in opstand te komen. Sunak ontmoette Johnson. ‘Ik heb hem gewoon gezegd dat het niet juist is: we moeten dit niet doen’. Hij dreigde niet met aftreden als er weer een lockdown zou komen, ‘maar ik gebruikte de dichtstbijzijnde formulering van woorden die ik had om die dreiging te impliceren’. Sunak belde vervolgens rond bij andere ministers en vergeleek notities.

Normaal gesproken werden de kabinetsleden niet op de hoogte gehouden van de besluiten die in verband met Covid werden genomen – Johnson’s nummer 10 bracht hen achteraf op de hoogte, in plaats van hen te raadplegen. Sunak zegt dat hij er bij de premier op aandrong het besluit aan het kabinet voor te leggen, zodat zijn collega’s hem politieke rugdekking konden geven voor het verwerpen van het advies van Sage. Ik herinner me dat ik hem zei: ‘Laat het kabinet bijeenkomen. Je zult zien. Iedereen zal volledig achter je staan… Je hoeft je geen zorgen te maken. Ik zal naast je staan, net als elk ander lid van het kabinet, behalve waarschijnlijk Michael [Gove] en Saj [Javid]’. Zoals zou blijken.

De lessen

Overdrijft Sunak zijn eigen rol? Voor wat het waard is, zijn verhaal klopt met wat ik heb opgevangen van zijn critici in de regering: dat de op geld beluste Sunak op een eenmansmissie was om de lockdown te torpederen. En misschien ook de premier. Alles wat ik deed werd gezien door het prisma van: ‘Je probeert moeilijk te doen, probeert leider te zijn,’ zegt hij. Hij probeerde de premier niet in het openbaar uit te dagen, of een papieren spoor achter te laten. ‘Ik zei veel dingen privé  tegen hem’, zegt hij. ‘Er is een schriftelijk verslag van alles. Over het algemeen lekken mensen het – en dat veroorzaakt problemen’.

Sunak had op elk moment naar buiten kunnen treden, of zelfs ontslag kunnen nemen. Ik vraag hem of hij dat had moeten doen. Het zou onverantwoord zijn geweest om tijdens een pandemie ontslag te nemen, zegt hij. En in de openbaarheid treden, of zijn twijfels kenbaar maken, zou zijn opgevat als een directe aanval op de premier.

Destijds bestond de strategie van nr. 10 erin de indruk te wekken dat lockdown een wetenschappelijk onderbouwd beleid was waar alleen wappies vraagtekens bij durfden te zetten. Als zou uitlekken dat de minister van Financiën ernstige bedenkingen had, of dat er nooit een kosten-batenanalyse was uitgevoerd, zou dat politiek gezien niet handig zijn geweest voor de regering.

Pas nu kan Sunak vrijuit spreken.

Hij doet zijn mond open, niet alleen omdat hij kandidaat is voor het premierschap, zegt hij, maar omdat er belangrijke lessen te leren zijn uit dit alles. Niet wie wat fout heeft gedaan, maar hoe het heeft kunnen gebeuren dat zulke belangrijke vragen over de diepgaande gevolgen van de lockdown – kwesties die de politiek waarschijnlijk nog jaren zullen domineren – nooit goed zijn onderzocht.

Wij zijn verkozen om het land te besturen, niet om iemand anders de schuld te geven. Als het apparaat er niet is, dan veranderen we het. ‘Als het goed gaat’, zegt hij, ‘komt dat doordat de persoon aan de top in staat is om goede beslissingen te nemen – en begrijpt hoe je goede beslissingen moet nemen’.

Wat natuurlijk zijn ultieme punt is: ‘De leider is belangrijk. Het maakt uit wie de persoon aan de top is’. Het is de reden waarom hij uiteindelijk is afgetreden, en het is een deel van zijn pleidooi om leider van de Conservatieve partij te worden. Hij zegt dat ministers eerlijk moeten zijn over de keerzijde van elk beleid (inclusief belastingverlagingen), en dat ontkenning de zaken altijd erger maakt.

En de andere lessen van de lockdown?

‘We hadden de wetenschappers geen macht moeten geven op de manier waarop we dat hebben gedaan,’ zegt hij. ‘En je moet vanaf het begin erkennen dat er compromissen zijn gesloten. Als we dat allemaal hadden gedaan, hadden we er nu heel anders voor gestaan’. Hoe anders? ‘Dan hadden we waarschijnlijk andere beslissingen genomen over zaken als scholen bijvoorbeeld’.

Had een openhartiger discussie Groot-Brittannië kunnen helpen de lockdown geheel te voorkomen, zoals Zweden heeft gedaan? ‘Ik weet het niet, maar het had korter gekund. Anders. Sneller’.

Er is één belangrijke factor die hij niet noemt: de opiniepeilingen. In maart 2020 werden overal ter wereld lockdowns opgelegd en de premier werd er al van beschuldigd bloed aan zijn handen te hebben omdat hij niet eerder had ingegrepen. Wie er ook in Nr. 10 zat, hij zou toch wel gedwongen zijn door de publieke opinie? ‘Maar het publiek’, zegt Sunak, ‘werd doodsbang gemaakt, terwijl het in het ongewisse werd gelaten over de -waarschijnlijke- gevolgen van de lockdown. Wij hebben daaraan bijgedragen: met de angstboodschappen, het machtigen van de wetenschappers en het niet praten over de wisselwerking’.

Die afwegingen zijn duidelijk. In het begin vroeg niemand wat al die geannuleerde dokters afspraken zouden betekenen. Toen het antwoord kwam, was het verwoestend: een wachtlijst die naar verwachting zal groeien van zes miljoen nu tot negen miljoen in 2024. Vermijdbare sterfgevallen door kanker als gevolg van een te late diagnose zullen in de duizenden lopen. Dan is er ook nog de economische impact. ‘We hebben een tekort van 300.000 tot 400.000 werknemers,’ zegt hij. ‘Dat is een probleem’. Zo’n 5,3 miljoen mensen hebben geen uitkering en veel vijftigplussers stoppen helemaal met werken: een tendens die volgens Sunak pas werd opgemerkt ’toen het al te laat was’.

Een vergissing

Zelfs nu beweert Sunak niet dat de lockdown een vergissing was – alleen dat de vele nadelen voor de gezondheid, de economie en de samenleving in het algemeen hadden kunnen worden beperkt als ze openlijk waren besproken. Er is een officieel onderzoek gestart, maar Sunak zegt dat er nu lessen te leren zijn. Het opduiken van een andere Covid-variant (of een andere nieuwe ziekteverwekker) kan op een dag leiden tot de roep om een nieuwe lockdown. Een van de vragen zal zijn hoe we de democratische controle in een toekomstige crisis kunnen beschermen – hoe we ervoor kunnen zorgen dat het beleid stevig ter discussie wordt gesteld en wordt getoetst, zelfs wanneer het voor de regering opportuun is het debat te onderdrukken.

Volgens Sunak was dit de kern van de Covid-reactie van de regering: een gebrek aan openhartigheid.

Er werden geen moeilijke vragen gesteld over waar dit allemaal toe zou kunnen leiden – en men had de neiging om met bangmakerij het debat te smoren, in plaats van de discussie aan te moedigen. Dus in één zin: hoe zou hij de pandemie anders hebben aangepakt? ‘Ik zou gewoon een volwassener gesprek met het land hebben gevoerd’.

U heeft zojuist gelezen: Wat ze ons niet hebben verteld!