Wij media moeten zelfkritisch zijn!

Leestijd: 8 minuten

Wij media moeten zelfkritisch zijn!

Artikel uit de Berliner Zeitung

In de Berliner Zeitung van dit weekend stond een artikel van een ervaren Duitse journalist van ZDF over de Coronacrisis en de onwil van media om hun eigen optreden te evalueren. Dit is een vertaling van dit artikel van Dirk Jakobs (1970). Hij studeerde economie en woont als televisiejournalist in Berlijn. Hij werkt voornamelijk als auteur en verslaggever voor ZDF en was jarenlang nieuwspresentator bij RBB en Deutsche Welle. Zijn speciale politieke programma’s en sportreportages waren onder andere te zien op ZDF en ARD. 

Hoewel de namen en de voorbeelden de Duitse situatie betreffen is veel van wat hij schrijft één-op-één te vertalen naar de Nederlandse situatie. 

Bedrijfstak is aangetast

Corona heeft ingegrepen in al onze levens zoals bijna niets anders in de Duitse naoorlogse geschiedenis. De crisis heeft wonden van verschillende aard achtergelaten, fysiek, mentaal en spiritueel. Mensen werden ziek, sommigen ernstig, velen stierven en hun familieleden en vrienden rouwden of rouwen nog steeds. Anderen worstelen nog steeds met Long Covid. Het medisch personeel was niet meer te redden. Dit zijn de directe gevolgen van het virus. We moeten ons ervan bewust blijven en onthouden dat Covid-19 voor velen een verraderlijke en pijnlijke ziekte was, en in sommige gevallen nog steeds is.

Daarnaast zijn er de gevolgen en wonden van de maatregelen, sociaal en individueel: bedrijfssluitingen en professionele omwentelingen, verhoogde overheidsschuld door reddingsoperaties, prijsstijgingen, een niet aflatende publieke discussie, vaccinatieschade en postvaccinsyndroom, vermoedelijk vaccin-gerelateerde sterfgevallen, depressie, angststoornissen, fysiek geweld in gezinnen, leerachterstanden bij kinderen, isolatie, verbroken relaties en vriendschappen.

Als journalist zie ik ook dat mijn bedrijfstak is aangetast. Zijn dit echt drie jaren geweest om met volle professionele trots op terug te kijken?

Hebben we ons werk echt goed genoeg gedaan?

Er waren zowel onvermijdelijke als vermijdbare zaken. Er was een nieuw virus met infectie- en ziekterisico’s waarop gereageerd moest worden, met een aantal verstandige maatregelen. Tegelijkertijd werden de gevaren overdreven, vooral voor kinderen, adolescenten en gezonde volwassenen, zodat veel niet-vermijdbare mensen een overdreven angst ontwikkelden, wat leidde tot overdreven maatregelen (en een overdreven vaccinatiecampagne), wat op zijn beurt de angst vergrootte en in wisselwerking nog strengere maatregelen bevorderde. Veel zogenaamde collateral damage, wat, let wel, maatschade is, veroorzaakt door mensen en hun beslissingen, niet coronaschade veroorzaakt door het virus (dit werd vaak ten onrechte gelijkgesteld in de media), was uiteraard vermijdbaar. Er waren dus fouten. We moeten erover praten.

Schendingen van kwaliteitscriteria

Waarom is dat zo moeilijk? Heeft de journalistiek in ons land zich aardig genesteld in een oase waar, in naam van het publiek, de fouten van anderen worden blootgelegd en besproken, maar onze eigen fouten worden verzwegen? In een artikel in deze krant van 6 april verwees Dirk Engelhardt naar een uitgebreid werk van mediajournalist Timo Rieg, die op 127 pagina’s schendingen van kwaliteitscriteria door de journalistiek in het Corona-tijdperk opsomt: Schendingen van nauwkeurigheid, volledigheid, diversiteit van meningen, representativiteit, objectiviteit, relevantie, onderzoek. Engelhardt stelt, net als Rieg, dat de interesse bij de mediahuizen en redacties om deze schendingen zelfkritisch te onderzoeken echter extreem laag is. En inderdaad, er is in dit opzicht tot nu toe nauwelijks iets te horen.

De meeste grote tv- en radio-redacties zouden dat wel behoren te doen, net als de meeste grote gedrukte media – op een paar na (waaronder deze krant hier) die een meer uitgebreide blik boden.

Recentelijk zijn er individuele artikelen verschenen die laten zien dat de auteurs nu kritischer kijken naar wat ze enige tijd geleden anders classificeerden. Vaccinschade is nu iets echts en niet langer een verzinsel, de sluiting van scholen en kinderdagverblijven met hun ernstige psychologische gevolgen voor kinderen waren duidelijk verkeerd, net als de eenzame dood van veel ernstig geïsoleerde oude mensen. En het feit dat maskers buiten grotendeels zinloos waren en zijn, ergo ook verboden op demonstraties, is ook door velen geaccepteerd.

Uitsluiting en denigrering

Het besef dat de lockdowns als geheel niet echt veel hebben opgeleverd en dat een paar zeer effectieve maatregelen (afgelasting van grote evenementen of het vermijden van mensenmassa’s binnenshuis, handhygiëne, persoonlijke voorzichtigheid en beperking van contact, speciale bescherming van de kwetsbaren) vergelijkbaar succes zouden hebben gehad, zoals andere landen, niet in de laatste plaats Zweden, hebben laten zien, is minder gemeengoed.

Maar dat vooral de harde uitsluiting en denigrering van mensen die, om welke reden dan ook, niet gevaccineerd wilden worden, een meer dan sinister proces was en uiterst zorgwekkende trekken aannam voor een samenleving die haar liberaal-democratische basiswaarden benadrukt – daar horen we bijna niets over. En dat komt omdat een grote meerderheid in dit land, inclusief journalisten, meeging in dit proces. Of het in ieder geval gepast vond.

Meegedaan aan stimatisering

Nu wordt vaccinatieschade toegegeven en gemeld. Zelfs minister Karl Lauterbach, die ze aanvankelijk had uitgesloten, geeft ze toe. Men hoort nauwelijks meer dat de niet-gevaccineerden ongelovigen, asocialen of tirannen zijn. Maar om een beslissende stap verder te gaan en ook toe te geven dat men zelf betrokken is bij hun stigmatisering en discriminatie – slechts weinigen slagen daarin. Een van hen is de journalist Alexander Neubacher, die dit beschreef in zijn “Spiegel” column van 11 maart onder de titel “Wir Coronaversager”.

Andere centrale vragen rijzen: Hoe was het mogelijk, onder het journalistieke primaat dat “de feiten moeten kloppen”, dat wat ik de erfzonde van de verslaggeving zou willen noemen, kon gebeuren: de grotendeels onkritische, nauwelijks in twijfel getrokken behandeling van de gegevens en verklaringen van het Robert Koch Institute?

Eigenlijk hebben veel journalisten een basiskennis van statistiek in hun opleiding. Dus had bijna niemand zo effectief mogen werken met deze zwakke cijfers, die nauwelijks vergelijkbaar zijn in de tijd en waaruit niets echt precies kon worden afgeleid over besmettingen, besmettelijkheid en concrete manieren van verspreiding van de ziekte, over werkelijke coronapatiënten en doodsoorzaken, over het effect van maatregelen en over vaccinatie. Of beter gezegd, er hadden elke dag betere enquêtes moeten worden geëist, elke keer dat deze cijfers werden gepubliceerd.

Schaamteloos verwaarloosd

Maar de kwestie van het gebrek aan representatieve onderzoeken, die het RKI nooit leverde, bleef een marginaal onderwerp in journalistieke termen. Als regelmatige deelnemer aan de RKI briefings was ik er getuige van dat, op enkele uitzonderingen na, bijna alle vragenstellers alleen van president Wieler (of zijn plaatsvervanger) wilden weten hoe hij de situatie beoordeelt en individuele maatregelen of gevaren beoordeelt. En in de regel werden deze uitspraken vervolgens gepubliceerd. De niet aanwezigen citeerden of zonden vaak toch alleen de belangrijkste uitspraken van Wieler uit, die ook door de persbureaus grotendeels zonder afstand werden verspreid.

Hoe kon het gebeuren dat de onderzoekseis, het kritisch checken van feiten, zo schaamteloos werd verwaarloosd en genoegen werd genomen met uitspraken van één persoon die zo als het ware de Corona “feitengever”, de Corona “paus” kon worden?

Vele vragen

Op het gebied van virologie was het natuurlijk veel moeilijker, zelfs voor wetenschapsjournalisten, om de eigenschappen van een nieuw virus te beoordelen – men moest vertrouwen op de expertise van specialisten. En het lijdt geen twijfel dat bijvoorbeeld Christian Drosten een hoog competentieniveau en een grote wetenschappelijke reputatie heeft op dit gebied. Maar hij werd een bijna onbetwiste autoriteit. Collega’s hebben hem als bijzonder “geloofwaardig” ervaren in zijn podcast voor de NDR en in zijn tv-optredens. Maar als geen enkele journalist echt zelf kan oordelen, door gebrek aan expertise en het ontbreken van duidelijke gegevens – hoe kan hij of zij dan aan de andere kant met zekerheid beoordelen welke experts de meest serieuze beoordelingen geven?

• De waarschuwingen en vermaningen van de kanselier werden ook grotendeels als passend beschouwd. Waarom werd er nauwelijks geprotesteerd tegen het feit dat ze haar beoordelingen baseerde op slechts een paar experts, vooral ook Drosten en Wieler, nauwelijks enige competentie toonde voor kinderpsychologie en, samen met het hoofd van het kantoor van de kanselier, Braun, noch uiteenlopende meningen in de rondes van de ministers-presidenten, noch brede discussies in het openbaar of het parlement ondersteunde?
• Hoe kon Karl Lauterbach, ondanks zijn vele overdrijvingen en verkeerde beoordelingen als Corona-deskundige en daarna zelfs als minister van Volksgezondheid, zijn status in de berichtgeving tot het einde toe met succes behouden?
• Hoe komt het dat vrijwel alle studies die hij aanhaalde eerst werden weggehaald? Wieler, Drosten, Merkel en Lauterbach waren immers vier baanbrekende figuren, zowel voor een harde lijn als voor de meeste journalistieke beoordelingen en oordelen over de Corona situatie en het Corona beleid.
• Waar waren de grondige onderzoeken en vraagtekens, bijvoorbeeld bij sommige van de beroemde foto’s uit Bergamo, die niet te wijten waren aan het feit dat een ongewoon groot aantal mensen in één keer was gestorven, maar dat een ongewoon groot aantal lichamen uit voorzorg in één keer moest worden verbrand?
• Waar was de grondige ondervraging toen duidelijk werd dat de eerste golf al was afgenomen voordat de eerste lockdown begon?
• Op geen enkel moment was er duidelijk bewijs dat kinderen bijzonder kwetsbaar en/of verspreiders zouden kunnen zijn, of dat het sluiten van scholen en kinderdagverblijven meer goed dan kwaad doet – waarom was er weinig journalistieke stimulans om dit meer publiekelijk te bespreken en veel bijkomende schade aan de jongeren te voorkomen voordat het gebeurde?
• Waarom werden mensen die demonstreerden tegen beperkingen van grondrechten vaak geclassificeerd als “rechts” of “extreem rechts”, ondanks bewijs van het tegendeel?
• Waarom werd tegen de bewijzen in gedaan alsof “Reichsbürger” de demo’s domineerden?
• Waarom werden de demonstranten in diskrediet gebracht omdat ze geen maskers droegen, hoewel aërosolonderzoekers allang hadden vastgesteld dat er praktisch geen besmettingsgevaar bestaat in de frisse lucht?
• Waarom werden herhaaldelijk pessimistische modelberekeningen verspreid, hoewel de voorspellingen herhaaldelijk niet uitkwamen?
• Waar bleef het grondige en kritische onderzoek en de vraagtekens bij de vaccins en hun turbo-approval, bij de zakelijke belangen van de farmaceutische industrie, de afspraken met regeringen en de EU, en de verregaande private financiering van de WHO, ook door farmaceutische bedrijven?
• Waarom werden sommige terechte vragen onmiddellijk bedekt met het deksel van de “samenzweringsideologie”, met als gevolg dat er gewoon niet meer over gesproken werd?

Homogeen denken

Het is moeilijk om de verklaring te aanvaarden dat journalisten toen niet beter konden weten; er werden altijd vragen gesteld, twijfels geuit, er was afwijkende, kritische expertise, zelfs vanuit de wetenschappelijke gemeenschap.

En wie zegt dat de maatregelen uiteindelijk werden aanbevolen door wetenschappers en besloten door politici en dat de journalistiek alleen maar alles rapporteerde en presenteerde – negeert niet de enorme kracht en publieke druk die de door angst gedreven berichtgeving over experts en politici in de eerste plaats creëerde?

Is het niet zo dat in plaats van diepgaand en open onderzoek, een bepaalde moraal de leidraad werd in de journalistiek? Namelijk dat elke infectie indien mogelijk voorkomen moest worden? We waren er getuige van dat de strijd tegen infecties ook werd geconnotiseerd met “solidariteit” en “consideratie” – en dat andere belangrijke bewakers van de samenleving, zoals grondrechten, zelfbeschikking, diversiteit van meningen, sociale gemeenschap, parlementair debat, geestelijke gezondheid en vrijheid eerder werden geconnotiseerd en gedevalueerd met “egoïsme” en “bagatellisering” of zelfs “ontkenning”.

Behoud van grondrechten

Waarom was er niet, als alternatief, een sterke morele positionering voor het behoud van grondrechten? Of voor een beleid van zo weinig mogelijk extreme maatregelen?

Morele kracht in de journalistiek heeft altijd bestaan, maar nooit in de meer dan 20 jaar van mijn professionele leven heb ik het zo sterk gezien als bij Corona. Hoe werd het zo sterk dat verschillende twijfels nauwelijks werden nagestreefd? Waarom gaven we zo’n trouw aan één groep wetenschappers en neigden we anderen te negeren? Waarom lieten we journalistiek zo’n triomf van de angst toe, wat zeer problematisch is voor de regulerende processen in een democratische samenleving?

Hoe konden we in dit opzicht zo homogeen denken op de redactie?

Als we nuchterder waren geweest, hadden we misschien vraagtekens gezet bij de deels verkeerde beademingsmaatregelen in de ziekenhuizen direct aan het begin van de pandemie, die nogal schadelijk bleken te zijn. Of ons meer gericht hebben op de kansen van medicatie en therapie. Ook dat had levens kunnen redden.

En hoe komt het dat een oproep tot een pandemieherziening, ondertekend door bijna 600 experts, nauwelijks media-aandacht heeft gekregen?

Teken van grootsheid en kracht

In ieder geval is het resultaat na drie jaar helemaal niet zo goed als de huidige minister van Volksgezondheid het graag afschildert. We hebben coronaschade plus actieschade plus langetermijngevolgen op aanzienlijke schaal.
Wil en kan de journalistiek zich werkelijk onttrekken aan de vraag welk aandeel zij hier vermoedelijk aan heeft gehad?

Het is begrijpelijk: Men zou na dit alles opgelucht adem willen halen. En niet piekeren over mogelijke fouten. Dat is menselijk. Maar het is niet nuttig voor de volgende crises en uitdagingen.

Het vermogen om zelfkritisch te zijn is juist een teken van grootsheid en kracht. Moeten we daar niet de tijd voor nemen? Het kan nauwelijks kwaad. En eigenlijk alleen maar winst opleveren.

U heeft zojuist gelezen: Wij media moeten zelfkritisch zijn!

Volg Maurice de Hond op Twitter | Facebook | LinkedIn | YouTube.

Deze website opereert dankzij de financiële steun van de bezoekers en kent geen paywall of adverteerder. Klik hier als u een (kleine) donatie wilt geven. Onze dank is groot.