De verborgen kloof die Nederland splijt (en waarom politici het negeren)

Leestijd: 5 minuten

In een recente aflevering van Campagnekoorts werd door Prof. Mark Bovens uitgelegd wat de nieuwe verzuiling is en hoe groot de gevolgen ervan zijn. Hier kunt u die hele aflevering zien. Dit is de samenvatting van wat er over dit onderwerp wordt gezegd.

Samenvatting

Mark Bovens stelt dat Nederland een nieuwe verzuiling heeft gekregen: de scheidslijn tussen academisch geschoolden (14% van kiezers) en praktisch geschoolden (66% heeft maximaal mbo). Deze opleidingsscheidslijn is de nieuwe dominante politieke breuklijn geworden, belangrijker dan links-rechts.

Kernpunten:

• Politieke ondervertegenwoordiging: 90% van de Tweede Kamer is hoger opgeleid vs. 70% praktisch opgeleid in jaren ’70-’80 bij wethouders
• Beleidsconsequenties: Onderzoek toont dat beleid alleen verandert als het past bij voorkeuren van academisch geschoolden
• Culturele kloof: Grootste verschillen bij migratie, eu, democratische stijl – “opleiding is belangrijkste verklaringsfactor voor migratiehouding”
• Segregatie: Van wonen tot scholen tot vriendenkringen – “de cito-toets is een waterscheiding in de samenleving”
• Risico: Zonder pacificatie dreigt “autocratisering” – praktisch geschoolden voelen zich niet vertegenwoordigd en keren zich tegen het systeem
• Oplossing: Migratiepacificatie naar Deens model, waar sociaaldemocraten restrictief migratiebeleid omarmen

Bovens’ waarschuwing: “We staan op een kruispunt: pacificatie of autocratisering. Dit is de centrale politieke opgave van onze tijd.”

Kernthese: opleiding als de nieuwe verzuiling

Mark Bovens stelt dat opleiding de nieuwe verzuiling is geworden in Nederland. Waar vroeger religieuze scheidslijnen de samenleving verdeelden, is nu het onderscheid tussen academisch geschoold (14% wetenschappelijk en 20% HBO) en praktisch geschoold (66% heeft maximaal MBO-opleiding) de dominante scheidslijn geworden.

Bovens illustreert deze verschuiving met een persoonlijke anekdote uit de jaren 60:

• Hij woonde in een portiekflat tussen een gereformeerd gezin (beneden) en een openbaar gezin (boven)
• Na het basisonderwijs verloren zij elkaar volledig uit het oog door verschillende scholen, voetbalclubs en uiteindelijk universiteiten
• Zijn hele sociale leven speelde zich af binnen de katholieke zuil

De parallel met nu: Bovens’ eigen kinderen leven minstens zo gesegregeerd, maar dan langs opleidingslijnen. In hun wijk zijn vrijwel alle ouders academisch geschoold, net als op hun scholen, sportclubs en vriendenkringen.

De onderwijsrevolutie als oorzaak

Historische context

Bovens verklaart deze ontwikkeling vanuit wat hij de “onderwijsrevolutie” noemt:

• 1960: Slechts 1% van de bevolking was academisch opgeleid (85.000 mensen, waarvan 10% priesters)
• Nu: 14% academisch geschoold, plus 20% HBO
• Keerpunt: De Mammoetwet en Wet op het Hoger Onderwijs (late jaren 60)

De CITO-toets in groep 8 is volgens Bovens een “waterscheiding in onze samenleving” geworden:

• Ongeveer de helft krijgt VMBO-advies
• De andere helft krijgt HAVO/VWO-advies
• Daarna komen ze elkaar eigenlijk niet meer tegen

Politieke gevolgen: diploma democratie

Bovens toont aan dat er een dramatische verschuiving heeft plaatsgevonden in de politieke vertegenwoordiging:

Tweede Kamer:

• 2021 (hoogtepunt): 90% van de volksvertegenwoordigers hoger opgeleid
• 2023: Nog steeds ongeveer 90% heeft op de universiteit rondgelopen

Lokaal bestuur (complete omslag):

• Jaren 70-80: 70% van de wethouders was praktisch opgeleid
• Nu: Slechts 7% is praktisch opgeleid

Bovens gebruikt de SP als illustratie van deze ontwikkeling:

• 1994: Begon met Jan Marijnissen (klein seminarie, maar werkte in fabriek) en Remy Poppen (alleen basisonderwijs)
• Jaren 10: SP-fractie werd de hoogst opgeleide fractie in de Tweede Kamer
• Meerderheid was gepromoveerd (Agnes Kant, Ronald van Raak)
• Gevolg: Verlies van geloofwaardigheid bij arbeiders

Inhoudelijke verschillen: culturele scheidslijn

Migratie als kern-issue

Opleidingsniveau is de belangrijkste verklaringsfactor voor attitudes over migratie:

• Hoe hoger opgeleid: Hoe liberaler over immigratie, hoe meer voor open grenzen
• Dit geldt meer dan inkomen of sociale klasse

Ook binnen hoger onderwijs ziet Bovens verschillen:

• Sociale wetenschappers en filosofen: Meest cosmopolitisch
• Bèta’s en bedrijfskundigen: Minder cosmopolitisch (maar nog steeds meer dan praktisch opgeleiden)

De opleidingsscheidslijn strekt zich uit over veel terreinen:

• Europese unie: Academici pro, praktisch opgeleiden sceptisch
• Klimaat: Wordt steeds meer langs culturele lijnen gepercipieerd
• Democratische stijl: Academici hechten aan procedures, praktisch opgeleiden aan directheid

Gevolgen: scheve agenda’s en ressentiment

Bovens verwijst naar onderzoek van Wouter Schakel en anderen voor het empirisch bewijs voor onevenwichtige beleidsvorming:

• Onderzoek naar 300 beleidsonderwerpen: Beleid veranderde alleen als het overeen kwam met voorkeuren van academisch geschoolden
• Conclusie Schakel: “Alleen als academisch geschoolden er ook mee eens zijn, dan verandert het beleid”

Groeiend wantrouwen

Dit leidt tot:

• Ressentiment tegen politici: “Die zijn niks voor mensen zoals mij”
• Hoe lager opgeleid, hoe sterker dit gevoel
• Delegitimering van het systeem: “Jouw democratie is de onze niet”

 

Verschillende kennisopvattingen

Bovens onderscheidt verschillende kennisbronnen:

1. Academische kennis:

• Evidence-based
• Professionele rapporten
• Checks and balances
• Compromiszoeken (duurt lang)

2. Praktische kennis:

• Ervaring en intuïtie
• Directe waarneming van situaties
• “Tactile kennis” van sociale processen
• Snelle beslissingen

Voorbeeld van verschillende stijlen

Minister Faber vs. Sigrid Kaag:

• Faber: Extreme exponent van praktische stijl (direct, geen omhaal)
• Kaag: Exponent van academische stijl (procedureel, genuanceerd)

Segregatie in de praktijk

Bovens beschrijft hoe de segregatie zich manifesteert bij het wonen en leven:

• Wijken: Academici wonen geconcentreerd in bepaalde gebieden
• Scholen: Steeds minder brede brugklassen (nog maar 12%)
• Vriendenkringen: Homogeen naar opleidingsniveau
• Partners: Meestal binnen eigen opleidingsniveau

Verwijzend naar Josse de Voogd’s concept de green belt:

• Academische concentratie: Van VU Amsterdam tot Eindhoven
• Politieke voorkeur: GroenLinks, D66, Volt domineren daar
• Rest van Nederland: PVV wordt grootste partij

Verengelsing van de universiteit vormt daar ook een onderdeel van:

Bovens waarschuwt voor de “doorgeslagen verengelsing”:

• Onderzoek: Steeds meer in het Engels
• Gevolg: Verlies van lokale verankering
• Probleem: Studenten kunnen niet meer “de wijk in” voor praktijkonderzoek
• Verwijdering: Van Nederlandse maatschappelijke problemen

Voorbeelden:

• Wageningse bodemonderzoek: Wordt niet meer gebruikt omdat het Nederlandstalig is
• Buitenlandse studenten: Kunnen geen maatschappelijke stages doen door taalbarrière

Toekomstscenario’s: pacificatie of autocratisering

Bovens’ waarschuwing:  “We staan op een kruispunt: pacificatie of autocratisering”

Historische parallel: Troelstra 1918

• 1918: Troelstra op het Malieveld met halfhartige revolutiepoging
• Gevolg: Pacificatie – kleine luiden werden in het systeem gebracht
• Parallel nu: Noodzaak van nieuwe pacificatie

Migratiepacificatie als oplossing

Kernvoorstel: Pacificatie rond migratie, vergelijkbaar met de schoolstrijd

• Commissie van Zwol: Had al scenario’s uitgewerkt
• Vereiste: Academische elites moeten compromissen willen sluiten
• Doel: Praktisch geschoolden gevoel van controle geven

Denemarken is een goed voorbeeld

• Sociaaldemocratische partij: Nam andere koers dan Nederlandse PvdA
• Gevolg: Brede consensus voor restrictief migratiebeleid
• Resultaat: Radicale partijen bleven klein
• Verklaring: Langere band tussen sociaaldemocratie en praktisch geschoolden

Oplossingsrichtingen

1. Representatie Verbeteren

Voorstellen:

• Maatschappelijke stages voor Kamerleden (zoals Diederik Samson deed)
• Bewuste lijstsamenstelling: Niet alleen man-vrouw, maar ook opleidingsverdeling
• Praktijkervaring: Academici moeten echte banen doen (schoonmaker, zorg)

2. Onderwijs Heroverwegen

Bovens’ advies aan studenten:

• Vroeger: “Nu wordt het serieus, ga NRC lezen”
• Nu: “Lees ook Hart van Nederland, ga schoonmaken in plaats van in studentencafé werken”
• Doel: Andere helft van Nederland leren kennen

3. Onderwijssegregatie aanpakken

Probleem: Steeds minder brede scholen, meer segregatie Weerstand: Vooral van hogere milieus (“vrije schoolkeuze is heilig”)

4. Leefbaar Rotterdam als model

Succesverhaal:

• 20 jaar geleden: Buitengewoon radicaal na Fortuyn
• Nu: Neemt verantwoordelijkheid, zit met DENK in coalitie
• Wethouder Leefbaar: Verdedigde vestiging asielzoekerscentrum
• Resultaat: Pacificatie in Rotterdam

Risico’s en waarschuwingen

Er is bereidheid tot geweld

Onderzoek Kjeld Noordzijde:

• Experiment: Zelfde acteur als “Roderick van der Veer” (pak, das) vs. “Rob de Bruin” (tatoeage, kaal)
• Resultaat: Praktisch geschoolden hadden hogere bereidheid tot geweld tegen het systeem bij confrontatie met gekwaffeerde hoogopgeleide
• Conclusie: Voedingsbodem voor geweld tegen “diploma-democratie”

De democratie is in gevaar:

Bovens’ donkerste scenario:

• Gevaar: Rechtsstaat wordt onderdeel van culturele tegenstelling
• Risico: “Jouw rechtsstaat is de onze niet”
• Parallel: Joegoslavië – geweld begon bij hooligans en sportscholen
• Waarschuwing: Contact tussen groepen moet behouden blijven

Conclusie: De Urgentie van Actie

Mark Bovens schetst een samenleving die fundamenteel verdeeld is geraakt langs opleidingslijnen. Deze nieuwe verzuiling is niet neutraal – de academische “zuil” trekt aan het langste eind en heeft de politieke macht gemonopoliseerd.

De inzet: Zonder pacificatie dreigt verdere polarisatie en mogelijk geweld. De oplossing ligt niet in het ontkennen van deze kloof, maar in het erkennen ervan en het zoeken naar compromissen – met name rond migratie als het kernissue.

Bovens’ boodschap: Dit is de centrale politieke opgave van onze tijd. Hoe houden we de samenleving bij elkaar in een tijd waarin verschillende groepen in verschillende werelden leven en verschillende waarheden hebben?

MdH: Prof. Duyvendak heeft een boek geschreven “Spookkloven” waarin hij juist aangeeft dat die kloven juist veel minder zijn geworden en dat het vooral emoties zijn. Hij werd daarover in De Volkskrant geïnterviewd en had een debat met Josse de Voogd bij Buitenhof.

Ik vond dit een perfecte illustratie van de analyse van Prof. Bovens. Dat velen een grote kloof ervaren is volgens hem (en ongetwijfeld veel lezers van De Volkskrant en kijkers naar Buitenhof) een probleem van de perceptie van de betrokkenen. Want als je vanuit je eigen kant van die kloof kijkt en je onderkent niet de grote mist die er is aan de buitenkant van je eigen bubbel dan zie je inderdaad geen kloof.