Blindheid experts, over massapsychologie rond corona

Leestijd: 8 minuten

Blindheid experts, over massapsychologie rond corona

Tijdens de persconferentie na de ministerraad van 4 september, werd door premier Rutte mijn naam genoemd. RTLNieuws meldde dit in een online artikel. Vanaf ongeveer 20:40 tijdens die persconferentie kwam o.a. mijn input aan de orde. Ik kan daar nu wel op ingaan, maar laat ik even afwachten wat er gebeurt.

Maar omdat onze premier blijkbaar wat ik op deze plek beschrijf,  min of meer volgt of laat volgen, wil ik vandaag extra aandacht geven aan een artikel, waar ik gisteren al naar verwees.

Het gebeurt namelijk af en toe dat ik artikelen lees of verhalen zie/hoor, waarbij losse componenten aan kennis, die ik heb of belangrijke vragen die er nog resten, in één klap tot een compleet en logisch geheel worden gemaakt. Daarbij dan voor mij weer een soort lanceerplatform creërend om in mijn denken en zoeken verder te gaan. Ik had dat in 1995 met het boek Being Digital van Negroponte.  Het was een inspiratie voor mijn boek Dankzij de snelheid van het Licht, dat hier nog te lezen is.

Gedrag

In de afgelopen 6 maanden had ik het ook een aantal keren. Met de studie over de relatie tussen klimaatzones en de eerste grote uitbraken, het verhaal van het koor in Seattle, het aerosolen filmpje uit Japan en de onderzoeksresultaten van Prof. Streeck.

Het artikel van Prof. Desmet, klinisch psycholoog, uit Gent, in Knack, valt zeker in deze categorie. Vele losse componenten over het gedrag van politici, bestuurders, experts en burgers, die ik heb waargenomen en besproken, komen in zijn artikel bij elkaar tot een logische en compleet verhaal. Vanzelfsprekend nodig ik u uit om dat artikel te lezen. Het eindgedeelte ben ik niet zo met hem eens, maar het artikel bevat veel waardevols. Daarom wil ik een vertaalslag maken van dat artikel in de richting van mijn waarnemingen en conclusies. En ik hoop intens dat in Den Haag niet alleen Premier Rutte dit gaat lezen.

De kern van het artikel van Desmet

De titel van zijn artikel is “In de coronacrisis is de publieke opinie in de greep van absurde oordelen”.

De centrale vraag die in het artikel wordt beantwoord en die ik en vele  anderen zich ook al maanden afvragen is: waarom is een boodschap die door een massa gedragen wordt, zelfs als ze niet correct is, zo overtuigend?

Of het nu gaat om de kans, die jij hebt om aan het virus te overlijden, het risico dat je buiten loopt om besmet te worden of de wijze waarop mensen vooral besmet kunnen worden, het overgrote deel van de mensen heeft op dit moment een opvatting, die niet aansluit op de kennis die er inmiddels is.

Desmet stelt nog twee cruciale vragen:

• Hoe komen intelligente mensen, de experts, ertoe om discutable boodschappen de wereld in te sturen?
• Welke gevaren zijn er aan dergelijke massapsychologische fenomenen verbonden en hoe moeten we er als maatschappij mee omgaan?

Desmet gebruikt dan de term “massavorming”. Die ontstaat volgens hem, in een maatschappelijk klimaat verzadigd van onbehagen, angst en gebrek aan zingeving. Dan is de bevolking heel gevoelig over verhalen in relatie tot die angst en vervolgens met een aanpak komt waarbij de vijand (lees hier: het virus) bestreden en vernietigd kan worden. Dat levert psychologische winst op: de angst wordt mentaal beheersbaar. En de uiteenvallende maatschappij vindt in de gemeenschappelijke strijd met “de vijand” een minimale samenhang, energie en zingeving terug. Het gevecht tegen corona wordt een met pathos en groepsheroiek beladen missie.

In extremere gevallen brengt dat de maatschappij, volgens Desmet, in een soort roes, die ook optreedt in een massa die samen zingt of leuzen scandeert. De stem van het individu lost daarbij op in de overweldigende groepsstem; het individu voelt zich gedragen door de massa. Wat men denkt of doet is niet belangrijk, wat telt is dat het samen gebeurt.

Dit lijkt op hypnose is al door Le Bon rond 1900 vastgesteld. Een eng verhaal zuigt alle energie op en vernauwt het bewustzijn. Het is als een lichtcirkel van een lamp, die inkrimpt. Alles erbuiten verdwijnt in het donker.

Dit is de fascinerende lichtcirkel die Desmet gemaakt heeft en ik uit het artikel in Knack overneem:

Blauwe cirkel

Alles is gefocust op datgene wat in de blauwe cirkel zich bevindt. Wat er buiten valt, krijgt amper aandacht en geen empathie.

Dat mag volgens Desmet niet verward worden met egoisme. In 1905 beschreef Le Bon al dat zowel massavorming als hypnose ervoor kunnen zorgen dat individuen hun egoistische strevingen of zelfs hun eigen pijn, radicaal kunnen negeren. Zo kunnen ook operaties onder hypnose worden uitgevoerd.

Op dezelfde manier aanvaardt een groot deel van de bevolking tijdens de coronacrisis merkwaardig gemakkelijk maatregelen die diep in hun plezier, vrijheid en welvaart ‘snijden’.

Maar, stelt Desmet, er is ook een belangrijk verschil tussen massavorming en hypnose. Bij hypnose is enkel het bewustzijnsveld van de gehypnotiseerde vernauwd; degene die het hypnotiserende verhaal uitspreekt (de hypnotiseur) is ‘wakker’. Bij massavorming is ook degene die het verhaal articuleert – in deze crisis de expert – mentaal in de greep van het verhaal.

Meer zelfs: het aandachtsveld van de viroloog is door zijn opleiding (die eenzijdig op virussen gericht is) en door de secundaire voordelen die het verhaal hem brengt (excessief aanzien, autoriteit, onderzoeksfinanciering, enz.) nog meer vernauwd dan dat van de bevolking. Dit verklaart de bevreemdende vaststelling dat experts fouten maken, die een leek niet snel zou maken (een fenomeen dat soms ‘expert blindness’ wordt genoemd, verblindheid van de experts).

Macht

Degenen die fanatiek vertrouwen op de experts èn degenen die hen volledig wantrouwen (en er complotteurs in zien) maken hier dus wellicht dezelfde fout, stelt Desmet: ze schrijven aan de experts een te absoluut weten (en macht) toe, de eerste groep in positieve zin, de tweede in negatieve. De eigenlijke meesters van de toestand zijn niet de experts maar de verhalen en hun achterliggende ideologieën; de verhalen bezitten iedereen en behoren niemand toe; iedereen speelt er een rol in, niemand kent het volledige script.

Massavorming zorgt ervoor dat het gedeelde maatschappelijke verhaal immuun wordt voor kritiek en zichzelf tot in het absurde toe bevestigt.

Er dreigt het gevaar dat de samenleving in een vicieuze cirkel komt: Zoals: men test steeds meer, krijgt meer positieve gevallen, men neemt strengere maatregelen, men gaat meer testen, men krijgt meer positieve gevallen……etc.

In combinatie met de manipuleerbaarheid van de data en de sterke toename van de macht in de richting van burgemeesters, zie je wat er aan de horizon verschijnt: naar willekeur beboeten, praten over achter de voordeur ingrijpen, verplichte vaccinaties overwegen. Maatschappelijk systemen, die naar het totalitaire toe tenderen, hanteren een verschillend discours maar ze doen allemaal ongeveer hetzelfde, volgens Desmet.

De conclusie van Desmet is dat de massapsychologische dynamiek die oprijst rond de reële kern van de corona-epidemie  alle kenmerken vertoont van een psychologisch symptoom en moet ook als dusdanig geanalyseerd worden.

Mijn waarnemingen

Als ik dit artikel van Desmet toespits op mijn waarnemingen dan stel ik het volgende vast:

In de eerste drie weken van maart kwamen de beelden op ons netvlies van wat er zich met name in Bergamo afspeelde. De combinatie van de sterke toename van de ziekenhuisopnames, de inschatting van de WHO dat 3% van de mensen eraan zou sterven en de ene na de andere deskundige met angstaanjagende verhalen over hoe makkelijk je besmet kon raken, zorgden voor een massale angstpsychose. Vrijwel iedereen kreeg een vorm van doodsangst. Alle maatregelen die door de overheid werden aangekondigd volgde men gedwee op. Vaak deed men zelfs meer dan dat.

Ik weet nog precies waar ik was toen ik hoorde dat President Kennedy was vermoord in november 1963. Bij zulke grote gebeurtenissen wordt blijkbaar dat moment in je hersens ingebrand.

Dat wat er rond half maart gebeurde in Bergamo, valt volgens mij onder dezelfde categorie. Dat zal nooit meer uit onze geheugens gewist worden.

Zelfde reactie

• Maar niet alleen in Nederland greep de overheid in met een lockdown, maar dat gebeurde ook in landen, waar zich amper besmettingen hadden voorgedaan, zoals in India en Zuid-Afrika. De overheden reageerden op vrijwel dezelfde wijze als de overheden van de landen waar het virus zich wel snel verspreidde.

Het was een mate van globale massavorming, die de wereld nog nooit gekend had.

• Rond begin april werd al steeds meer duidelijk over de verspreidingsvormen van het virus en ook dat de sterftekans als je besmet werd veel kleiner was dan de WHO aanvankelijk had gezegd. En ook dat mensen onder de 45 jaar vrijwel geen risico liepen om aan de ziekte dood te gaan en de kans bij mensen tussen de 55 en 70 vrij klein was.

Maar dat leidde op geen enkele manier tot een verandering in de standpunten van het overgrote deel der burgers. En dat kwam door hetgeen Desmet beschrijft als expert blindness. Alle betrokkenen van RIVM en OMT bleven maar benadrukken hoe groot de risico’s waren om besmet te worden. En ook toen de aantallen in de richting van nul daalden, bleven ze maar waarschuwen voor een tweede golf.

Toen na Hemelvaartsdag, waar door het mooie weer, velen naar buiten gingen en zich weinig aantrokken van de maatregelen, er geen stijging van besmettingen volgde, was dat voor die experts niet de reden om te constateren dat buiten zeer weinig risico gaf. Maar op een onnavolgbare wijze werd toch weer gewaarschuwd voor gevaar. En kondigde Burgemeester Bruls hardere maatregelen aan voor in de zomer, want mensen hielden zich niet aan de voorschriften.

Oproep aan Premier Rutte1

Wat Premier Rutte ook zegt over het meer luisteren naar andere geluiden, het was en is evident dat hij alleen luistert naar het OMT. Dat is trouwens wat hij op 4 september letterlijk tijdens de persconferentie zei. Ik kan al sinds april roepen wat ik wil over ventilatie en o.a. de gevaren voor zorginstellingen, ik kan al sinds half juni een voorstel hebben gedaan over een Deltaplan Ventilatie, zolang het RIVM/OMT niet daar zelf mee komt, zal dat ook niet bij Rutte en De Jonge tot andere keuzes leiden.

En daar zijn we bij de kern aanbeland. De ontwikkelingen in maart hebben gezorgd voor de massavorming in de hele wereld en zeker ook in Nederland. De experts hebben zich gedragen zoals Desmet beschreef. De meeste media speelden geen kritische rol. De journalisten en presentatoren maken immers ook deel uit van dezelfde massa, en kennen dezelfde (doods-)angsten.

Bij programma’s als het Journaal, Op1, Jinek, en diverse radioprogramma’s kan ik het gewoon van veel van de presentatoren zien of horen dat ze dezelfde angsten hebben. En dus helemaal niet gecharmeerd zijn van personen en meningen, die andere dingen zeggen dan wat de experts vanaf maart roepen. Fidan Ekiz benoemde haar angsten letterlijk de afgelopen week  bij het -zo flitsend gestarte- programma “De Vooravond”.

Weinig aantrekken

Het tragische in Nederland nu is, dat het RIVM en het OMT zich weinig aantrekken van bevindingen uit het buitenland. Dat inmiddels in Duitsland en de VS bijvoorbeeld de aerosolen hoog op de agenda zijn gekomen, inclusief de maatregelen die je in besloten ruimtes moet nemen, wordt door hen niet overgenomen. Ik vergelijk Van Dissel met een koppige ezel, die je echt van zijn plaats moet trekken. Ook als hij wat van mening verandert zal hij dat presenteren als iets wat hij toch altijd al vond. De term “voortschrijdend inzicht” is niet iets wat bij hem past.

En omdat Rutte en De Jong zich eigenlijk volledig afhankelijk hebben gemaakt van de mening van het OMT (en dus eigenlijk van Van Dissel) gaan we steeds meer achter de feiten aanlopen.

En lopen we het gevaar dat we ook in najaar en winter gedreven blijven worden door massavorming en verblindheid van de experts, waarbij de schade voor alles buiten de coronacirkel van het plaatje nog verder sterk oploopt.

Oproep

Dus mijn oproep aan Premier Rutte is, na zijn woorden bij de persconferentie en (hopelijk) het lezen van dit blog:  “geen woorden, maar daden”. Doorbreek die massavorming, onderken de verblindheid van de experts, en relativeer cijfers als je die ontvangt. Zo kwamen de 744 positieve tests van gisteren uit ongeveer 30.000 tests, terwijl de 779 van ruim 3 weken geleden gebaseerd waren op ongeveer 15.000 tests.

Leidt ons weer terug naar een normale wereld, weg van de niet normale  wereld van het overal houden van 1,5 meter afstand, het niet mogen juichen in een stadion, het schichtig om je heen kijken als er meer dan 6 mensen bij je thuis komen, en het weg blijven van normaal sociaal contact op momenten van feesten (zoals bruiloften), begrafenissen, uitgaan. Uw opdracht en die van Minster De Jonge zou moeten zijn om het angstgevoel weer naar de normale proporties terug te brengen. Zodat we in Nederland gezamenlijk onze schouders kunnen zetten onder het scala van grote problemen, die de afgelopen zes maanden ons hebben opgeleverd.

Nadat ik dit blog had geschreven is Prof. Desmet geïnterviewd in “De nieuwe wereld”.  Hier kunt u dat interview zien. 

U heeft zojuist gelezen: Blindheid experts, over massapsychologie rond corona.

Volg Maurice de Hond op Twitter | Facebook | LinkedIn | YouTube.

Mocht u ons werk ook met een kleine donatie financieel willen ondersteunen klik dan hier.